Piše: Luka Bošković
Možda se sjećate školskih klupa i lekcije o drevnim civilizacijama nastalim oko rijeka Nil, Eufrat i Tigris, Ind i Ganges, te Hoangho i Jangce. Ono što možda ne znate jeste da toj lekciji nedostaje rijeka Amu-Darja ili grčki/latinski pandan Oksus. Naime, oko te rijeke je postojala drevna civilizacija koja se naziva kovanicom Baktrijsko-Margijanski arheološki kompleks (engl. Bactria-Margiana Archaeological Complex). Kad nema historijskih izvora o nečijem autenitčnom imenu, obično se dodijeli kovanica lokaliteta na kojem je pronađen materijal neke kulture ili civilizacije, pa tako se i ova drevna civilizacija zove prema Baktriji, drevnoj perzijskoj regiji i Margijani, grčkom imenu regije oko drevnog grada Merve. Ta izgubljena civilizacija je značajna jer je ona vjerovatno izvorište zoroastrijanizma jer su krajem prošlog stoljeća pronađeni arheološki nalazi kojima se potvrđuje postojanje rituala prisutnoj u toj religiji u vremenima prije pretpostavljenog života Zaratustre, drevnog perzijskog proroka.
Mnogi ljudi zdravo za gotovo uzimaju znanje iz historije, obično prihvaćujući da je ono što se zna ono što se može znati i da je sve ostalo izgubljeno ili na nekom videu na YT ili samo zanimljivo historičarima ili arheolozima. Zdravo za gotovo se uzimaju i produkcija historijskog i arheološkog znanja, a ta produkcija može naići na nevidljive zidove u svom širenju po svijetu: zid jezika u govornom smislu i zid jezika u stručnom smislu. Engleski jezik se smatra linguom franca nauke, a u nekim krugovima i umjetnosti, ali je poražavajuće kad se uzme u obzir koliko se zapravo malo prevodi na engleski jezik unutar država engleskog govornog područja, pa tako je 1985. godine Ujedinjeno Kraljevstvo od ukupnih objavljenih knjiga samo 2,7 % bilo prevod inostranih dok je iste godine taj procenat bio 15% u Francuskoj, a 25% u Italiji i Španiji ( Šobe, 2014). Neke knjige uopšte nisu prevedene na engleski kao što je „Đavo i njegovi anđeli“ njemačkog medijaveliste i filozofa, knjiga o historiji predstave Đavla u Europi ili spisi Paul Otleta, belgijskog pisca i oca dokumentalistike. Ideje i znanje kod navedenih autora za primjer u englesko govorne područkje dolazi samo putem citiranja ili prezentacije ideja kod onih autora koji poznaju njemački ili francuski jezik, ali te ideje i znanje se slabije razvijaju kod opšte populacije koja govori samo jedan jezik: engleski. Može se reći da taj nevidljivi zid jezika u govornom smislu može doživjeti slabe proboje kad je riječ o pojedincima koji nauče strani jezik, ali značajno probijanje zida se desi tek kad se cijela djela prevedu i postanu dostupna svakom pojedincu koji bi se zainteresirao za tu tematiku.
U tom kontekstu se može govoriti o nejednakosti u nauci i visokom obrazovanju jer ako ne postoji dovoljno velik interes u državama engleskog govornog područja za razvijanje prevoidlačke djelatnosti da se sa nekog stranog jezika prevodi na engleski, taj angažman pada na leđa pojedinaca tih drugih država koji moraju u suštini uduplati svoju proizvodnju: pisati isti tekst/članak/knjigu na maternjem jeziku da bude razumljiv društvu odakle dolazi pisac ili naučnik i na engleskom jeziku da to djelo postane dostupno ostatku svijeta. Ili pak da izabere pisati samo na engleskom jeziku. Ovo se pogotovo primijeti kad se govori o znanjima kultura i društava irelevantnim za razvoj Zapada, i tako se vraćamo na civilizaciju oko rijeke Oksus.
Viktor Sarianidi (1929 – 2013) je bio grčko-sovjetki arheolog koji je u Turkmenistanu u Karakum pustinji otkrio ostatke brončanodobne kulture koja je kasnije dobila naziv Baktrijsko-Margijanski arheološki kompleks. O toj kulturi je već bilo govora na početku teksta, ali što je bitno za samu proizvodnju znanja, to se može vidjeti iz kratkog razgovora norverške novinarke Erike Fatland i njega. Kad je ona pisala svoj putopis „Sovjetistan“, on je još uvijek bio živ i imao je priliku požaliti se za nedostatak arheologa da se može sprovesti takvo istraživanje. Turkmenistan, kao druge države Centralne Azije, nije toliko bogat u smislu opšteg stanovništva. Bogatiji su političari i viša klasa, a situacija u Turkmenistanu je bila takva da se njihov prvi predsjednik više zanimao za fiktivnu historiju Turkmena nego za stvarnu historiju. Izbjegavam koristi riječ mitološku prošlost jer mitovi podrazumijeva vrstu alegorične priča ispunjenih simbolima pomočću koje se prenosi neko drevno znanje ili pouka i koristiti riječ mit kao sinonim za laž ili fikciju poništava ljepotu mitološkog žanra. Kako zoroastrijanizam nije više među rasprostranjenim religijama, tako i ne postoji značajan interes da se nauči o njenim korijenima, a uz nedostatak takvog interesa se kompletno područje znanja prepušta samo malom broju stručnjaka i entuzijasta koji rado pomažu tim stručnjacima. Tu nastaje nevidljivi zid motivacije, ali i problem nedostatka svjesnosti. Kako će se neko zanimati za područje nekog znanja ako nije ni svjestan da ono već ima izgrađene temelje? Nije neka zavjera dovela do toga da se izostavlja kultura ili civilizacija oko rijeke Oksus u lekcijama o drevnim civlizacijama nastalim oko velikih rijeka, nego nedostatak interesa da se propituje ono što je naučeno zdravo za gotovo. Da se predloži taj dodatak udžbenicima, vjerovatno bi prva pomisao bila „A zar je to toliko bitno da se mijenja?“.
Stvar u znanju je da se ono ne mjeri u bitnosti, već u praktičnosti i primjeni. Druga stvar je što u mnogim područjima znanja, praktičnost i primjena nije očigledna na početku i one traže određen nivo kreativnog mišljenja koji, također, u današnjem vremenu sve veće zavisnosti od tehnologije brzih rješenja postaje slabost ljudskog djelovanja. Jedno od načina da se ona razvija je razvijanje znatiželje za teme koje nemaju direktnu korist u svakodnevnom životu. U tome se nalazi način razbijanja spomenutih nevidljivih zidova.
Literatura:
Fransoa Šobe, Loren Marten Međunarodni kulturni odnos“, Beograd: Clio, 2014.
Erika Fatland Sovietistan, Zagreb: TIM Press, 2021.
