Jajce je kraljevski grad koji predstavlja kulturno-historijiski i prirodni rezervat BiH. Ovaj životopisni gradić nalazi se u srednjoj Bosni, na mjestu gdje se Pliva ulijeva u Vrbas praveći veličanstveni vodopad. Grad Jajce prvi put se spominje 1396. godine, a smatra se da je podignut mnogo ranije. Jajce predstavlja jednu od najznačajnijih historiskih cjelina BiH, koja u svom gradskom području sadrži 23 spomenika. Jajačka tvrđava sačuvana je kao gradsko naselje sa svim odlikama urbanog središta iz 15. stoljeća. U centralnom dijelu jajačke čaršije, između Travničke i Banjalučke kapije, izdignuta je džamija Esme sultanije. Tarih koji se nalazi iznad ulaza u džamiju otkriva datum gradnje ove jajačke ljepotice, kao i podatke o osnivaču iste. Naime, džamija Esme sultanije izgrađena je 1749/50. godine, a njen osnivač je čauški čehaja Emir Mustafa.
Džamija Esme sultanije pripada centralnom potkupolnom tipu džamija koje sa vanjske strane sadrže natkrivenu sofu kao i kameni minaret. Izdužena kupola, koja nije održavala pravi oblik polulopte, jedinstvenost je ove džamije te je kao takvu izdvaja u odnosu na ostale velike džamije polukupolnog tipa. Umjesto tambura u izduženju ima osam prozora. Minaret džamije Esma sultanije izgrađen od istog kamena kao i džamija. Baza minareta je osmougaona, dok je tijelo šestougaono. Baza kao i prostor ispod šerefeta dekorirani su na isti način s motivom stilizovanog pupoljka. Mujezinović navodi postojanje stalaktitnih ukrasa ispod šerefeta. Na ogradi munare javlja se dekoracija u vidu kruga, zvijezde, heksagona.
U unutrašnjosti džamije nalazi se drveni mahfila koji se oslanjao na drvene stubove, dok je mimber izidan od kamena. Džamijski kompleks sadržao je šadrvan, mekteb i mezarje. Osam drvenih stubova iz kojih se izdizala kupola s drvenom nastrešnicom oblikovalo je šadrvan Esma sultanijine džamije. Osam od dvadeset nišana u haremu ove džamije imalo je epitafe.
Postojstoje predaje koje se vežu za izgradnju džamije Esme sultanije. Naime, ova džamija nosi ime Esme sultanije, supruge Mehmed-paše Muhsinovića koji je bio bosanski namjesnik. U potrazi za lijekom Esma sultanija obratila se imamima koji su joj pokušavali pomoći te je jedan od njih posavjetovao da od svog novca izgradi most na mjestu gdje se jedna rijeka ulijeva u drugu s velike visine. Potom da u blizi izgradi i džamiju te da se onda može nadati ozdravljenju. Pošto je Esma bila iz sultanskog roda takvo mjesto tražilo se čitavim osmanskim carstvom te je na koncu nađeno i to u Jajcu. Druga predaja također govori o Esmi sultaniji koja je tražila lijek kod mnogih ljekara. Međutim, nije joj bilo pomoći. Potom posjeti gataru koja joj reče da neće ozdraviti dok ne stavi kam na kam tamo gdje se voli, tamo gdje se mrzi i tamo gdje se moli. Ne htjede joj gatara ništa više reći. Potom se Esma sultanija vrati u svoje dvore. Početkom ljeta Esmi sultaniji dođe nova sluškinja Halima. Kad je čula za tu priču, ponudi se da joj je odgonetne. Halima joj reče da treba da sagradi dvije ćuprije. Jedna ćuprija treba biti na mjestu gdje se dvoje vole, ali ne mogu jedno drugom prići. Druga ćuprija treba biti na tamo gdje je nastala mržna pa će je voda ispod odnijeti, a potom da izgradi i džamiju tamo gdje se moli.
Nakon duže potrage, nađoše mjesto gdje se dvoje mladih vole rastavljeni Vrbasom i na tom mjestu sultanija Esma naredi da se podigne prva ćuprija. Drugu ćupriju izgradiše na mjestu gdje su dva brata u svađi, s dvije strane rijeke pa se braća izmiriše. U obližnjoj mahali naiđoše na starca koji se svakodnevno moli pa izgradiše i džamiju. Istinitost ovih legendi nije utvrđena, ali je nedvojbeno postojanje Esme sultanije kao historijske ličnosti. Esma sultanija bila je kćerka sultana Ahmeda III koji je vladao osmanskim carstvom u periodu od 1703. do 1730. godine. Bila je udata za Mehmed-pašu Muhsinovića koji je u dva navrata bio bosanski namjesnik. Ova jajačka bogomolja u potpunosti je srušena 1993. godine. Obnova ove džamije završena je 2010. godine te je ovaj historijski i sakralni simbol vraćen Jajcu. Džamija Esme sultanije spada u red džamija koje su posljednje potkupolne džamije podignute u osmanskom periodu u BiH. Ova džamija smatra se najznačajnijim osmanskim spomenikom u gradu Jajcu. Džamija Esme, biser osmanske gradnje, jedina je od rijetkih džamija u BiH koja nosi ime po jednoj ženi.
Za Intelektualno.com piše: Nermana Crnčalo
