Piše: Medin HALILOVIĆ
Na svečanoj sjednici u Glavnom uredu Bošnjačkog nacionalnog vijeća (BNV) u Novom Pazaru možda su prvi put na detaljan i upečatljiv način prezentirani historijski podaci o Zemaljskom antifašističkom vijeću narodnog oslobođenja Sandžaka (ZAVNOS), koje je, kao jedno od prvih i identičnih u rangu formiranih za buduće republike Jugoslavije, također predstavljalo jedan vid uprave sa svim nivoima i organima vlasti tokom Drugog svjetskog rata.
(Z)AVNOS je trebao postaviti temelje poslijeratnog uređenja Sandžaka kao federalne ili najmanje autonomne jedinice u okviru nove Jugoslavije. To je, nakon Sjeničke konferencije iz 1917. godine, bio drugi pokušaj da se konačno na pravedan i pravilan način regulira status Sandžaka.
SANDŽAK, CENTAR NOB-a
Sandžak je i po ovom bio i ostao specifikum. U ratnom vihoru preferirao je da bude buduća federalna jedinica jer su kasnije jugoslavenske republike također imale antifašistička, a pokrajine oblasna vijeća. Zemaljsko antifašističko vijeće Sandžaka ukinuto je, a Sandžak nije dobio nikakav status u komunističkoj Jugoslaviji. Posebnost predstavlja i to što su inicijativu za formiranje i predvođenje ZAVNOS-a, kao sva tri oblika vlasti, većinski predvodili Srbi i Crnogorci, a ne Bošnjaci. Kako i danas piše na spomen-ploči ugrađenoj na zgradi Pljevaljske gimnazije, gdje je 20. novembra 1943. godine osnovan (Z)AVNOS, kao predsjednik Izvršnog odbora izabran je profesor iz Prijepolja Sreten Vukosavljević, a za potpredsjednike vrhovni šerijatski sudija i muftija Murat ef. Šećeragić, učitelj iz Pljevalja Dušan Ivović, novinar iz Radojine Mirko Đuković. Za članove IO izabrani su advokat iz Prijepolja Jakša Bogdanović, profesor iz Bijelog Polja Miloje Dobrašinović, pravnik iz Pljevalja Mišo Pavićević, sudija iz Priboja Edib Hasanagić i prota (pravoslavni sveštenik) iz Nove Varoši Jevstatije Karamatijević.
Na tom prvom zasjedanju prisustvovalo je 263 delegata iz pet, od tada postojećih osam srezova na području Sandžaka. ZAVNOS je konstituiran kao najviše zakonodavno, predstavničko i izvršno tijelo na sandžačkoj teritoriji. Prije Sandžaka zemaljska antifašistička vijeća imale su samo Hrvatska i Crna Gora. Deset dana kasnije, Drugom zasjedanju AVNOJ-a u Jajcu deset pozvanih vijećnika ZAVNOS-a nisu prisustvovali jer je crnogorski komunistički lider Ivan Milutinović, koji je bio zadužen da s crnogorskim i sandžačkim vijećnicima dođe u Jajce, otišao samo s crnogorskim vijećnicima, čime je sandžačke vijećnike, ne upoznavši ih s vremenom i maršutom putovanja, spriječio da učestvuju na tom veoma važnom skupu gdje se krojila sudbina buduće Jugoslavije.
Historičar Esad Rahić iz Društva historičara Sandžaka podsjetio je da je čak na prostoru Jugoslavije prvi organ buduće civilne vlasti – narodnooslobodilački odbor – formiran 21. jula 1941. godine u Beranama, Sandžaku. Ti su odbori kasnije formirani na prostoru cijele Jugoslavije i oni su nakon rata postali organi narodne vlasti. Prvo komandno tijelo za ovu pokrajinu, povezano direktno s Vrhovnim štabom, bilo je formirano 5. oktobra 1941, a u Crnoj Gori 19 dana kasnije. Sandžak je bio treća po redu jugoslavenska zemlja u kojoj je izbio ustanak. U Srbiji je to bilo 7, u Crnoj Gori 13, a u Sandžaku 14. jula 1941. godine, kada su oslobođeni Mojkovac, Šahoviće, Brodarevo, te kasnije Bijelo Polje.
U Sandžaku je još od 1939. godine djelovao Oblasni komitet KPJ za Sandžak i formalno je bio vezan za Pokrajinski komitet KPJ za Crnu Goru, Boku, Sandžak i Metohiju. Od oktobra 1941. godine sandžački komitet bio je samostalan i direktno vezan za Centralni komitet KPJ, a na njegovom čelu bio je poznati revolucionar i narodni heroj – legendarni Rifat Burdžović Tršo.
Bjelopoljac Tršo, još od prije rata poznati predvodnik beogradskih studenata, a tokom rata jedan od vodećih antifašista i vodećih ličnosti NOB-a i CK KPJ-a, sa svoja prva dva saradnika, komandantom brigade Vladimirom Kneževićem Volođom i komandantom Četvrtog bataljona Tomašem Žižićem, ubijen je u zajedničkoj partizansko-četničkoj akciji 2. i 3. oktobra 1942. godine u selu Trnovo, kod Mrkonjić-Grada.
Sandžak je od 4. do 20. decembra 1941. godine bio centar narodnooslobodilačkog pokreta, područje i prostor slobodne teritorije na kojoj je bilo cjelokupno rukovodstvo tog pokreta iz Sandžaka, Srbije i Jugoslavije. U tom je periodu Nova Varoš bila centar NOB-a, a pored Vrhovnog štaba, CK i ostalih organa, tu je bio i Josip Broz Tito.
Na teritoriji Jugoslavije formirano je pet proleterskih brigada kao najmoćnijih vojnih jedinica. Tri su bile sandžačke: Treća proleterska sandžačka brigada, Četvrta proleterska sandžačka brigada i Peta proleterska sandžačka brigada. Te tri brigade bile su sastavljene od pripadnika sva tri naroda iz Sandžaka: Bošnjaka, Crnogoraca i Srba. Sandžak je imao i svoju 37. sandžačku proletersku diviziju, formiranu 1944. godine od Treće i Četvrte sandžačke i Osme crnogorske brigade. Ova velika vojna formacija, od oko 2.300 boraca, učestvovala je u oslobađanju istočne Bosne i Sarajeva i stigla krajem rata i do Slovenije.
BLISTAVA I TRAGIČNA EPIZODA
Esad Rahić za Stav kaže da je ZAVNOS bio najblistavija, ali istovremeno i najtragičnija epizoda 20. stoljeća za građane Sandžaka. Najblistavija zbog toga što je Sandžak tada bio najbliži rješenju svog statusa.
“Vijeća oslobođenja praktično su imale samo buduće republike. Osim samog ZAVNOS-a, koji je bio ratna narodna skupština, i IO ZAVOS-a, koji je predstavljao Vladu Sandžaka, imao je sedam odsjeka koji su predstavljali sedam ministarstava predviđenih u tom periodu. Sandžak je tokom cijelog rata imao svoju posebnost, imao je čitavu strukturu organa koje će imati buduće republike, vojne i civilne”, ukazuje Rahić. Prilikom formiranja ZAVNOS-a, Crnogorci i Srbi predstavljali su uvjerljivu većinu, ali su sva tri naroda, Muslimani, Crnogorci i Srbi, imala zajednički stav da “Sandžak zaslužuje isti status kao i ostale jugoslavenske zemlje”.
“Nažalost, manipulacije koje su se dogodile pri kraju rata, kada je Zapad praktično natjerao najviše partijsko rukovodstvo, pa i samog Tita, da u okviru Nacionalnog komiteta KPJ, koji je bio komunistička vlada, moraju primiti članove izbjegličke vlade u Londonu, na čelu s Ivanom Subašićem, došlo je do jedne kompromisne i kompromitovane vlade Demokratske Federativne Jugoslavije 1944. godine, u koju su ušli oni koji su sve vrijeme rata podržavali Mihailovićev četnički pokret i stvaranje velike Srbije.”
TITO AMINOVAO PODJELU
Na Drugom zasjedanju (Z)AVNOS-a 29. marta 1945. godine u Novom Pazaru odlučeno je da se on odmah raspusti jer, ustvrdili su, na osnivačkoj skupštini u Pljevljima nije postavljen zahtjev za poseban položaj Sandžaka u budućoj državi. Tom se odlukom probojski, mileševski, zlatarski, sjenički, štavski i deževski srezovi pripajaju Srbiji, a pljevaljski i bjelopoljski Crnoj Gori. Protiv takve odluke bili su predsjednik Sreten Vukosavljević i sekretar Mirko Đuković. Praktičnu podjelu Sandžaka i smrtnu presudu statusu Sandžaka potpisao je Bošnjak, prijepoljski muftija Murat Šećeragić.
“Teritorija koja nije dobila status dobila je nakon rata status ne samo ekonomskog već sve ostale oblike odumiranja. Sandžaklije, pogotovo Bošnjaci, shvatili su da su ostali potpuno praznih ruku, nezaštićeni bez ekonomske i bilo kakve druge perspektive. Kao produkt toga došlo je do masovnog iseljavanja koji je kontinuitet iseljavanja iz proteklih decenija”, konstatira Rahić. Podvlači da je čak u prvom nacrtima ustrojstva Srbije, pa čak i u grbu, bilo predviđeno mjesto za Vojvodinu i Sandžak, ali da za to kasnije nije bio Josip Broz Tito.
“On je Sandžak upotrijebio kao jednu vrstu monete za potkusurivanje da bi podmirio apetite ne samo predstavnika izbjegličke vlade u Londonu nego čak one koji su u to vrijeme htjeli autonomiju Dalmacije. Da bi spriječio takve ideje, a i da bi podmirio apetite velikosrpskih krugova, njemu se valjda učinilo da je najlakše bilo iskoristiti Sandžak. Tito je aminovao takvu odluku.”
Stavu su prikazana historijska dokumenta i izdanja koja se čuvaju u Istorijskom arhivu “Ras” u Novom Pazaru. Među njima se izdvaja Uputstvo za organizaciju narodne vlasti u Sandžaku, koje je izdao AVNOS u Novom Pazaru 1944. godine, u kojem je do u detalje opisana raspodjela organa upravljanja. “Stupajući u narodno-oslobodilačku borbu kao jedna cjelina, i Sandžak je učestvovao u izgrađivanju pravila o uređenju i poslovanju svoje narodne vlasti, prema svojim potrebama i prilikama u kojima se nalazi. Ta osobenost došla je i u ovim uputstvima”, stoji u tom dokumentu.
U prvom broju Glasa Sandžaka, glasila ZAVNOS-a, Sreten Vukosavljević poručio je u naslovu svog teksta: “Dobrodošao, brate željeni i voljeni.” U obliku fotodokumenta prva stranica prvog Glasa Sandžaka dio je stalne postavke Muzeja “Ras” u Novom Pazaru.
U Novom Pazaru, Prijepolju, Bijelom Polju, Novoj Varoši, ali i šire u nacionalnim arhivima i bibliotekama u bogatoj zbirci s temom ZAVNOS-a, kao tekovine svih naroda, čuvaju se i prikazuju veliki broj fotografija, zapisa i zapisnika, raznih dokumenata i fotografija na taj period. Sjećanje na ZAVNOS obilježava se od 2005. godine odlukom Bošnjačkog nacionalnog vijeća (BNV), predstavničkog tijela Bošnjaka u Srbiji. BNV je 20. novembar uvrstilo u bošnjačke blagdane i taj se datum obilježava svečano uz kulturna dešavanje i svečanosti u srbijanskom, ali i crnogorskom dijelu Sandžaka.
Stav.ba
