Piše: Fadil Hadžiabdić
Od svog nastanka kao malog bejluka na granici Bizantskog carstva i usvajanja gaze, ideala svetog rata kao svoje ideologije Osmanska država je iskazivala potrebu za postojanjem brzih, lahko pokretnih vojnih jedinica koje neprijatelja mogu napasti na najneočekivanijim mjestima. Prilikom osvajanja novih teritorija Osmansko carstvo je pristupalo temeljitom uznemiravanju kroz brojne upade koji su trebali da oslabe otpornu moć neprijatelja, slome njegov moral ali i da ga ekonomski iscrpe. Na taj način je osiguravano to da konačni napad sa ciljem osvajanja teritorije bude ostvaren sa što manje poteškoća. Generalno gledajući u klasičnom dobu osmanska vojska se dijelila na centralne vojne snage čiju su okosnicu činili janičari i vojne snage u pokrajinama čiji su osnovu činile spahije – konjanici.
Osim ovih glavnih vojnih trupa u teritorijalnoj vojnoj organizaciji su postojale i pomoćne snage koje su imale pozicije prethodnice, pozadine i snaga u tvrđavama. Jednu specifičnu pomoćnu vojnu jedinicu činile su akindžije. U najranije doba osmanske države svi vojnici su bili konjanici i nazivani su akindžije. To je imalo veze sa kako je ranije navedeno osmanskim načinom ratovanja i potrebom za pokretnim jedinicama. Širenjem države je došlo i do potrebe za temeljitijim organizovanjem vojske pa će zalaganjem Evrenos-beja biti formiran poseban akindžijski korpus. Ove jedinice su djelovale duž granice, upadale u neprijateljsku teritoriju, pljačkale i na taj način osiguravale svoje finansiranje. Država nije imala obaveza prema njima, a oni zato nisu morali da plaćaju porez. Vremenom će se pojaviti i akindžije sa timarom. Da bi se u punoj mjeri iskoristila snaga akindžija u Evropi su sve do osnvanja Budimskog ejaleta postojali krajiški, akindžijski sandžaci. Sandžakbegovi ovih sandžaka se nazivaju krajišnicima i krajiškim vojvodama (uc beyi). U vojničkim akcijama oni ne zavise od beglerbegova a teritorije koje su osvojene njihovom incijativom ostaju po njihovom vlašću pa ukoliko bi se dovoljno proširili mogli su predlagati osnivanje sandžaka i postavljanje sandžakbegova.
Na čelu akindžija se nalazio akindžibeg kojeg je određivala država. Na ovu poziciju su dugo dolazili članovi iz nekoliko istaknutih porodica : Mihaloglu, Evrenosoglu, Turhanoglu i Malkočoglu, akindžije su nazivane po begu kojem su bili podređeni, pa su se tako Mihalogullari nalazili u Sofiji, Evrenosgullari u Albaniji, Turhangullari na Peloponezu i Malkočgullari oko Silistre. U početku su akindžije uglavnom uzimane iz turskog plemenskog stanovništva, a osmanskim prodorom na Balkan u službu se uzima vlaško stanovništvo, pogotvo iz područja Timoka i Morave. Jedan od razloga ovome može biti to što je vlaško stanovništvo jednako kao i tursko plemensko posjedovalo dobre konje i imalo dobre sposobnosti za snalazak u različitim prirodnim uvjetima kojima bi se našli.
Vojna organizacija kod akindžija je bila takva da se na čelu deset akindžija nalazio onbaša, stotinu juzbaša, a hiljadu binbaša. Niži oficiri su se nazivali tojdža ili taviče. Kada bi izvodili napade, napadi grupe od 100 akindžija je nazivan četa, od više stotina je bio harmalik a napad koji je vodio akindžibeg je bio akin. U vrijeme ratova kada bi nastupala glavnina vojske akindžije su služile kao prethodnica, obezbjeđivali su puteve, prolaze i mostove te prikupljali informacije. Na svome vrhuncu u vrijeme Mehmeda II akindžije su brojale i do 50.000 boraca. Nastupanjem zatišja u osmanskim osvajanjima doći če i do opadanja broja akindžijskih akcija, poraz koji je 1595. Kodža Sinan paša doživio u Vlaškoj od princa Mihaila je dodatno oslabio akindžijsku orghanizaciju, tako da će njihovu ulogu postepeno preuzimati Tatari, a same akindžije su ukinute 1826.godine.
Ako su akindžije bile rod vojske koje su obilježile vrijeme rasta moći carstva, onda su bašibozuci obilježili period kolapsa moći. Za razliku od akindžija koji se kao vojni rod javljaju u vrijeme kada je Osmansko carstvo na vrhuncu, bašibozuci se javljaju u XIX stoljeću kada carstvo pokušava da se reformira i odbrani od uticaja velikih evropskih sila. Bašibozuk bi u prevodu značilo bez lidera, lude glave. U početku se sam termin odnosio na beskućnike koji bi doselili u Istanbul ili sve sultanove muslimanske podanike koji nisu čllanovi vojske. Kao vojna jedinica nastali su u Egiptu, gdje su se početkom XIX stoljeća borili protiv Napoleona. Članovi bašibozuka su bili različitih narodnosnih pripadnosti ali je najviše bilo Albanaca, Kurda i Kavkažana. Oni služe i kao pješadija i konjica, sami sebe opremaju što dovodi do toga da kada nastupaju predstavljaju jednu jako šaroliku skupinu. Glavna karateristika im je bila velika nedisciplina i želja za pljačkom, namjere savezničkih oficira u vrijeme Krimskog rata da ih disciplinuju nisu davale rezultate. Ukinuti su nakon osmansko-ruskograta 1877. godine.
Nakon što je nasilno ukinuo spahijski red, Omer-paša Latas je 1851. izvršio regrutaciju bosanskog muslimanskog stanovništva. Nakon toga 13 godina nije vršena regrutacija ali su bosanski muslimani imali vojnu obavezu u sastavu rezervnih, a posebno iregularnih trupa, bašibozuka. Broj bašibozuka u Bosni je bio posebno veliku u vrijeme ustanka 1857-1858 i 1860-1862. Tako je 1857. u Nikšiću, Nevesinju i Stocu stacionirano oko 4000 bašibozuka. Osmanske vlasti u vrijeme ovih nemira u nemogućnosti angažovanja većeg broja regularnih trupa trudile se da angažuju što veći broj bašibozuka. Tako je čak Kjani-paša počeo sakupljati bašibozuke po jednog iz svake kuće. O tome koliko je bio značaj bašibozuka u ovim sukobima govori to da je Omer-paša u Hercegovini sredinom avgusta 1861. imao 11000 bašibozuka. Ipak ove jedinice su pokazivale ogromnu nedisciplinu i nezainteresovanost za borbu, pogotovo jer su malo šta mogli da opljačkaju od ustanika. Krajem sedme decenije XIX stoljeća broj bašibozuka u bosanskom ejaletu opada jer je Porta vidjela da od njih nema koristi iz više razloga: kako su bile formirane ad hoc bile su bez vojničkog znanja, zbog raskalašenog ponašanja i pljačke izazivale su nezadovoljstvo naroda, a isamo bosanski muslimani su odbijali da pristupe njima. Tako u ovom periodu bašibozuka u Bosni gotov i da nema, dok se u Hercegovini nailazi na svega 500 njih.
O tome koliko su neefektivna vojna sila ali i kako zanimljiv fenomen u Bosni bili bašibozuci govori opis Charlesa Yriarta koji opisuju bašibozuke u vrijeme ustanka 1875-1878. „Njihova se odjeća ne da opisati (bašibozuka op.a), jer svaki od njih, obavezan da se sam opremi, nosi nošnju kraja u kojem se rodio i kinđuri se po svome nahođenju, prema vlastitom ukusu, karakteru i modi…“ Osim što su na ovog putopisca ostavili upečatljiv vizuelni utisak i on je bio svjestan da je njihova vojna korist jako slaba pa kaže : „Spahije i bašibozuci su potpuno nesposobni za disciplinu : njihovi oficiri nemaju nikakva znanja potrebna za vođenje pravilne bitke protiv disciplinovane vojske: zato ih upotrebljavaju samo u planinskom ratovanju, gdje poduzetnost pojedinca više vrijedi od potčinjavanja volji nekog zapovjednika. Oni su krajnje fanatični, bore se samo za sebe i vrlo se malo brinu za zajedničke pokrete.
Na osnovu iznijetih opisa i podataka može se zaključiti kako su bašibozuci bili rod vojske gotovo van kontrole i koji je vlast bila prisiljena da koristi u vremenu velike opasnosti kada nije mogla angažovati dovoljan broj regularnih trupa te joj je bila potrebna bilo kakva naoružana sila koja će zaštiti njene interese. U vrijeme nakon prve uprave Omer-paša Latasa uspostavljanjem bašibozuka Porta je pokušavala da barem donekle popravi svoj vojni položaj u Bosni koji je bio loš zbog otpora domaćeg stanovništva mobilizaciji. Sa druge strane akindžije koje su nastale u vrijeme obrazovanja klasičnih vojnih instituacija Osmanskog carstva i u vrijeme najvećeg uzleta su bile jako bitna vojna formacija za nova osvajanja. Oni su svojim vojnim upadima uznemiravali stanovništvo pokrajina ali i upoznavali se sa terenom prije nego što nastupi osnovica vojske.
Literatura:
Encylopaedia of Islam vol 1 A-B, EJB, Leiden, 1988.
Ihsanoglu, Ekmeleddin, Historija Osmanske države i civilizacije, Orijentalni institut, Sarajevo, 2004.
Grupa autora, Historija naroda Jugoslavije 2, Školska knjiga, Zagreb, 1959.
Mantran, Rober, Istorija Osmanskog carstva, Clio, Beograd, 2002.
Murphey, Rhoades, Ottoman warfare 1500-1700, UCL Press, 1999.
Tepić, Ibrahim, Osmanska vojska i policija u bosanskom ejaletu od 50-tih do 70-tih godina XIX vijeka, Godišnjak društva istoričara Bosne i Hercegovine, god XXXVII, Sarajevo, 1986.
Iljart, Šarl, Bosna i Hercegovina – putopis iz vremena ustanka 1875-1876, Veselin Masleša, Sarajevo, 1981
Web:
Bashi-bazouk, Encylopaedia Brittanica, https://www.britannica.com/topic/bashi-bazouk
