Pitanje teritorijalne cjelovitosti Bosne i Hercegovine u godinama između dva svjetska rata bilo je često otvoreno. Kao sastavni dio Monarhističke Jugoslavije, teritorija BiH bila je na udaru srpske i hrvatske buržoazije koji su BiH smatrali dijelom srpske, odnosno hrvatske države. U toj borbi postojala je i treća strana, probosanska koja je zastupala stanovište cjelovitosti i autonomije BiH, a njeni nosioci su većinom bili bh. muslimani.
Ideja o Bosni i Hercegovini kao cjelovitoj teritorijalnoj jedinici u stastavu Kraljevine SHS, bila je aktuelna u danima ujedinjenja i prvim godinama nove države. Nakon raspada Austro – Ugarske i osnivanja Države Slovenaca, Hrvata i Srba, Bosna i Hercegovina je postala ravnopravna pokrajna ove države sa legalnom Vladom Narodnog vijeća SHS za Bosnu i Hercegovinu. U periodu postojanja Države SHS, od oktobra do decembra 1918. godine, teritorijalna organizacija bila je nasljeđena iz minulog austrougarskog perioda i sačinjavalo je šest okruga sa sjedištima u: Sarajevu, Banja Luci, Tuzli, Travniku, Bihaću i Mostaru. Narodno vijeće za BiH, koje je preuzelo vlast od Austro – Ugarskog aparata, često u periodu „prevrata“ nije imalo stvarnu vlast u pojedinim dijelovima zemlje. Takav je slučaj bio sa Banjalučkim srezom u kojem je proglašeno sjedinjavanje sa Srbijom prije samog čina ujedinjenja u Kraljevinu SHS. Zbog takvih slučajeva odmetništva od centralne bosanskohercegovačke vlasti, koji su ličili na anarhiju, Vlada NV SHS za BiH je odlučila da na teritoriju države dozvoli ulazak srpske vojske, koja je kao disciplinovana armija trebala da umiri stanje izazvano prevratom i da učvrsti vlast Vlade kao legitimne izvršne vlasti u BiH.
Dana 1. decembra 1918. godine, ujedinjenjem Države SHS i Kraljevine Srbije, nastala je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca
Nakon ujedinjenja postavilo se pitanje teritorijalne organizacije nove države, koja je sa površinom od 248.978 km2 bila osma po veličini u Europi. U prvim godinama, do donošenja Ustava 1921. godine, sačuvana je zatečena podjela ujedinjenih teritorija. Cilj bh. muslimana je bio da se sačuva cjelovitost BiH u budućoj teritorijalnoj organizaciji Kraljevine. Zbog toga je u političkom organizovanju bh. muslimana pitanje cjelovitosti njihove domovine igralo značajnu ulogu. Nakon izbora za ustavotvornu skupštinu 28. novembra 1920. godine, Jugoslovenska Muslimanska Organizacija, kao najjača politička partija u BiH sa osvojena 24 mandata, ušla je u pregovore sa Pašićevim radikalima oko usvajanja novog ustava. Konačni epilog ovih pregovora bio je sporazum ove dvije partije postignut 25. marta 1921. godine. Sporazumom vlada Nikole Pašića se obavezala, između ostalog, da će novi Ustav po pitanju teritorijalne organizacije države poštovati historijske granice Bosne i Hercegovine, a JMO se obavezaala da će njeni poslanici u Ustavotvornoj skupštini glasati za vladin prijedlog Ustava. Prema članu 135. Vidovdanskog Ustava iz 1921. godine, zagrantovana je cjelovitost BiH u teritorijalnom uređenju Kraljevine SHS, te je u duhu ovog sporazuma, u kraljevoj uredbi iz aprila 1922. godine, o teritorijalnoj organizaciji Kraljevine, Bosna i Hercegovina ostala podjeljena na šest oblasti koji površinom nisu izlazili van granica BiH.
Takvo teritorijalno uređenje je ostalo na snazi sve do šestojanuarske diktature kralja Aleksandra i objavljivanja Zakona o nazivu i podjeli Kraljevine na upravna područja 3. oktobra 1929. godine. Ovim zakonom Kraljevina Jugoslavija, kako je tada glasilo službeno ime države, podjeljena je na devet tzv. vodenih banovina. Tada BiH gubi svoju cjelovitost, jer njena teritorija biva rasparčana između četiri banovine: Drinske, Zetske, Vrbaske i Primorske. Ni u jednoj od ovih banovina muslimansko stanovništvo nije bilo u većini. Kao izgovor za preuređivanje državne teritorije na ovakav način, general Petar Živković, tadašnji predsjednik Vlade Kraljevine Jugoslavije, je rekao da su prilikom određivanja granica novih banovina vodilo računa da ove granice budu prirodne. No, prekompozicije ne da nisu bile prirodne, već su vodile nečemu drugom. Naime, u šest od novih devet banovina, pravoslavno stanovništvo, na koje se dinastija Karađorđevića u Kraljevini najviše oslanjala, brojalo je većinu stanovništva.
Deceniju nakon podjele Jugoslavije na vodene Banovine, tačnije 26. augusta 1939. godine, potipisan je sporazum Cvetković – Maček. Ovim sporazumom riješeno je tzv. hrvatsko pitanje i formirana je nova teritorijalna jedinica. Spajanjen Primorske i Savske banovine, zajedno sa kotarima: Dubrovnik, Šid, Ilok, Brčko, Gradačac, Derventa, Travnik i Fojnica, nastala je banovina Hrvatska. Kao što vidimo u sastav banovine Hrvatske ušli su dijelovi BiH koji su već od ranije pripadali Primorskoj banovini, kao i navedeni kotari iz Vrbaske i Drinske banovine. U novoj teritorijalnoj prekomboziji Kraljevine, sve ostale banovine su zadržale svoja imena po velikim rijekama koje protiču kroz njih, samo je banovina Hrvatska bila presedan.
Sporazum Cvetković – Maček izazvao je mnoge reakcije i otvaranje novih pitanja o državnom uređenju. Jedna takva reakcija bila je i osnivanje pokreta za autonomiju Bosne i Hercegovine krajem 1939. godine. Sve buduće zamisli i borbe oko novog uređenja Kraljevine Jugoslavije zaustavila je invazija Trećeg Rajha na tu državu aprila 1941. godine.
Za Intelektualno.com priredio: Dino Hajdar
