„Iznad modernog naselja novog Doboja u ravnici, na ušćima Spreče i Usore u Bosnu, srasla sa stijenama kupastog brijega i opkoljena dotrajalim zdanjima stare čaršije u neposrednom podnožju, dobojska tvrđava, slična ogromnom brodu, usmjerenom na jug sa polomljenom palubom, predstavlja vizuelno najizloženiji spomenik kulture.“
Na osnovu nađenih ostataka, smatra se da je stari grad Doboj nastao u XIV vijeku. Prvi put, 28.juna 1415.god., se spominje da su Sigismundovi vojnici logorovali „In Uxsora subtus castrum Doboi“, na osnovu čega saznajemo da je postojao castrum Doboj, kao i njegovo podgrađe. On ne spada među najveće, historijski najpoznatnije ili najvrednije tvrđave u Bosni, ali ono što privlači jeste interesantna, nametljiva silueta ovog grada. Prema poznatim dokumentima, vjeruje se da je centar tadašnjeg života bila Crkvina neposredno kod tvrđave Doboj, ali nema konkretnih ostataka. Suhozid i drvo od kojih je mogla biti izvedena sama tvrđava, nestali su u građevinskim poduhvatima.
U vremenu jačanja feudalnog društvenog sistema, u XII i XIII vijeku, nepoznati vlastelin je sagradio kulu- dvor. Ona se nalazila na vrhu brijega, a njeni temelji ujedno su osnova kasnije napravljene donžon- kule. Tu je moglo biti i nekoliko odbrambenih objekata, koji su se nalazili neposredno uz kulu. U taj sklop ulazila je i ekonomska zgrada oblih zidova. Ovo najuže i najstarije jezgro današnje tvrđave je u XIV vijeku prošireno na čitav plato gornje tvrđave.
O postojanju donžon kule je svjedočila Miteserova gravira iz 1808.god. Također, ona se može primijetiti i na graviri iz 1697.god. kao naistaknutija tačka tvrđave. Zidovi su bili debeli 175cm, a strane spolja su iznosile 7,20 m. Jedan dio zida sačuvan ispod zemlje pokazuje da je kula bila zidana od lijepo tesanih i pravilno složenih kamenih pravougaonika po čemu se odvaja od ostatka tvrđave. Jugozapadni ugao donžona ulazi u prostor tabije, a na njega se naslanjaju poprečni i istočni zidovi tabije. Donžon se, zajedno sa kompleksom neposredno uz njega mora smatrati najstarijom jezgrom starog Doboja. Sa zapadne strane donžona nađeno je nekoliko kamenih stepenica na dubini od 30cm, na osnovu čega možemo zaključiti da se tu nalazio ulaz u donžon.
Grad je na važnom strateškom položaju, na ukrštanju triju riječnih dolina: Spreče, Usore i Bosne. Danas se utvrđenje sastoji iz tri dijela: glavne tvrđave na najvišem položaju, predgrađa i predvorja. Ulaz i utvrđeni sistem je bio na sjeverozapadnom uglu predvorja zidanog slabim zidom. Ulaz u predgrađe je štititla kapi- kula sa vratima s jedne i kulom s druge strane. Neposredno uz kulu se kamenim stepenicama pristupalo glavnoj tvrđavi, zaštićenoj sa sjeverne strane velikom i jakom tabijom, a s južne poligonalnom kulom sa malom tabijom ispod nje. Nepravilni trouglasti prostor glavne tvrđave je ograđen jakim bedemom. Vjeruje se da je cijeli grad sazidan od krečnjaka. Postavljen je na brežuljku visokom 214m. Obim grada je oko 165m, površine 1400 m2, bez donjih obora. S oborima dostiže obim od 300m i površinu od 3000m2. Utvrda Doboja je više puta pregrađivana i popravljana. Zbog toga je jako teško izdiferencirati srednjovjekovno od osmanskog utvrđenja.
Na osnovu današnjeg stanja, možemo zaključiti da se tvrđava širila i ojačavala u predosmansko doba. Osmanlije su u Doboju u više faza mijenjali tlocrtno- prostornu strukturu i izgled. U austrougarskom periodu, vršene su velike popravke 1881.god., dok su prvi konzervatorsko- restauracijski radovi izvršeni 1915.god. Tvrđava je 1941.god. pretvorena u moderno utvrđenje. Srednjovjekovne faze izgradnje i dogradnje nikad nisu u potpunosti razjašnjene. Na osnovu istraživanja tokom 50.-ih i 60.-ih god.prošlog vijeka, te na osnovu analogija i poznavanja razvitka tvrđava srednjovjekovne Bosne, vjeruje se da je najstarija tvrđava Doboja nastala u XIV vijeku na najvišoj koti Glavice, koja vlada okolinom sa svih strana. Utvrda se prvenstveno sastojala od četvrtaste kule i malog obora na zapadnoj strani kule. Ovaj obor je predgrađen radi lakše odbrane u slučaju napada s neprijateljske strane u prostor predvorja. Kula je sa dvije strane vila istaknuta prema istoku i sjeveru. Ova prvobitna tvrđava Doboja pripada tipu starijih utvrđenja, koje se sastoje od istaknute kule i malog obora, koji obuhvata kulu sa dvije strane. Ovakva tvrđava odgovara romaničkim u centralnoj i zapadnoj Evropi.
U sljedećoj fazi je ova kula postala branič- kula na sjevernoj strani novog proširenog utvrđenja, u obliku nepravilnog trougla, s kulama u uglovima. Branič- kula je povišena i ojačana. Tlocrtno posmatrano, bila je u obliku nepravilnog kvadrata, što je potvrđeno iskopavanjima 1962.god. u podrumu je neizostavno imala cisternu, koja je izgrađena u prvoj fazi gradnje tvrđave. U južnom uglu tvrđave je napravljena kula s tlocrtom nepravilnog šestougla,a u sjeveroistočnom uglu četvrtasta kapi-kula. Unutar obora je vjerovatno bilo drvenih objekata za stanovanje i privrednih objekata.
Najznačajniji otkopani objekat u oboru je velika cisterna blizu kapi-kule. U srednjem vijeku, gradska kapija se nalazila u blizini ove kule, u gradskom zidu, a za vrijeme osmanskog perioda je vjerovatno imala funkciju kapi-kule.
Dobojska cistera nam daje mogućnost sagledavanja funkcionisanja cisterne u srednjem vijeku. Unutrašnji zid cisterne je bio malterisan, do kojeg je dopirala tanka željezna cijev promjera 1 cm. Krug cisterne u unutrašnjosti je samo dio komplikovanog sistema iz kojeg se crpila akumulisana voda, koja se zadržavala i u međuprostoru ispunjenim glinom i pijeskom, čija je glavna funkcija filtracija vode. „Voda se, dakle, slijevala površinskim tokom sa padina gornje tvrđave u međuprostor između spoljnog i unutrašnjeg zida cisterne, koji je morao biti kaldrmisan.“ 19 Da voda ne bi istekla van kruga, izolovana je debelim slojem plave gline koji se proteže ispod dna cisterne, a da ne bi ulazila u prostor za akumulaciju, te na taj način oštetila zid, postavljen je tanji sloj crvene gline koji više od polovine dubine cisterne bio zamijenjen pijeskom.
S obzirom da je cisterna morala imati zaštitni krov, pretpostavlja se da je on bio napravljen od drveta. Smatra se da je s prvim fortifikacijskim objektom ujedno pravljena i cisterna.
Uvođenjem vatrenog oružja u XIV i XV vijeku, a naročito uvođenjem topova u operacije osmanskog osvajanja gradova, stvorila se potreba za ojačanjem gradskih bedema i zidova kula. Istraživanja u Doboju su utvrdila podebljanja zapadnog i sjevernog gradskog bedema, najvjerovatnije u osmanskom periodu. Poslije zauzimanja Doboja 1503.god., Osmanlije su tvrđavu dogradili i pregradili. Ojačane i popravljene su sve tri kule, dok je ulazni dio potpuno promijenjen dogradnjama. Osmanlije su pridavale veliki značaj tvrđavi Doboj koja je imala stalnu posadu sve do 1878.god., kada je pružen žestok otpor austro-ugarskoj vojsci.
Doboj, Maglaj i Tešanj čine grupu srednjovjekovnih gradova oko rijeke Bosne na kojima su Osmanlije izvele velike dogradnje i pregradnje, a koje su bitno izmijenile srednjovjekovni izgled ovih gradova.
(Ova priča je dio serijala #StarigradoviBiH, o važnim kulturno-historijskih centrima iz Bosne i Hercegovine. Serijal predstavlja politicki.ba uz podršku kompanije BH Telecom)
