Od vremena službenog dolaska islama 1576. godine, pa sve do danas u bužimskom kraju bez prekida se odvijao vjerski život. U početku je za vjerske potrebe muslimanskog stanovništva bila dovoljna samo jedna džamija, dok je njihov broj 1929. godine narastao na šest, a danas na dvadeset i dvije. Prva džamija u Bužimu predstavljala je katoličku crkvu pretvorenu u džamiju i nalazila se u bužimskoj tvrđavi. Ostaci njenih zidina i mihraba i danas su vidljivi u bužimskom gradu.
Nešto kasnije, u podnožju tvrđave izgrađena je prostrana Drvena džamija, u kojoj se vjerski život u punom kapacitetu odvija i danas, 181 godinu nakon njene izgradnje. Od sredine 19. stoljeća širom bužimskog kraja podignuto je još nekoliko džamija od kojih ni jedna nije izvorno sačuvana do današnjeg vakta. Sve su s vremenom porušene i na njihovim mjestima podignute su nove, prostranije i funkcionalnije džamije. Neke od njih čak su doživjele i dva rušenja te ponovnu izgradnju i dogradnju, kao što je slučaj s džamijama u Bužimu i Čaglici.
Tragom svega navedenog, do danas je očuvano tek nekoliko džamija koje se izdvajaju svojom izvornom izgradnjom te monumentalnom arhitekturom. Većina njih svojom fizionomijom pripada tipu krajiških seoskih četverostrešnih džamija. Pored Drvene džamije u naselju Stari Grad, u takve spada i stara džamija u Varoškoj Rijeci, te stara džamija na Lubardi, koja je sad u poluruševnom stanju. Stoga, uz sve ostale, ove tri džamije zaslužuju najviši oblik brige i zaštite od lokalne zajednice i države kako se ne bi našle na udaru nesavjesnih džematlija i trajno nestale s lica zemlje kao najvjerniji biljezi postojanja islama na ovim bosanskim predjelima.
NESTALO BLAGO
O većini džamija koje su izgrađene prije Drugog svjetskog rata danas, nažalost, znamo veoma malo. Rezultat je to nedovoljnog bilježenja i nemarnog odnosa prema čuvanju džamijske arhive, vrijednih dokumenata i fotografija. Od najstarije bužimske džamije ostale su očuvane samo kamene zidine. Ova kamena džamija bila je u dobrom stanju do 30-ih godina 19. stoljeća, kada je, uslijed učestalih nemira, za vrijeme gušenja jedne od buna od osmanske vlasti, spaljena bužimska tvrđava, a s njom izgorjela i džamijska drvena konstrukcija. Da li je u vrijeme postojanja tvrđave već bila sagrađena džamija podno tvrđave, ili je ona napravljena tek nakon paljenja tvrđave i džamije u njoj, još nema valjanog odgovora. Za očekivati je da će buduća arheološka istraživanja na tvrđavi ponuditi neke nove informacije o ovoj džamiji, a arhivska i naučna istraživanja, te prevodilačka aktivnost donijeti i poneki podatak o tvrđavskom džematu, kamenoj džamiji i njenim službenicima, kao i ostalim oblicima vjerskog, kulturnog ili prepisivačkog rada koji se često za nju vezuju. Njena rekonstrukcija trebala bi ići uporedo s rekonstrukcijom bužimske tvrđave, koja ima status nacionalnog spomenika.
Usud rušenja i trajnog nestanka imale su i stare džamije u Bužimu, Konjodoru, Zborištu i Čavi, na čijim su temeljima podignute nove i znatno veće džamije. Od navedenih džamija do danas je ostalo sačuvano tek nekoliko zapisa i lijepih fotografija, a bila su to lijepa arhitektonska zdanja koja su odražavala duh jednog vremena, jedne ili više generacija koje su dobar dio svog društvenog života i materijalnog uvakufljenja vezivali za njih.
Stara džamija na Kamenici ili Čaršijska džamija izgrađena je 1905. godine, 21 godinu nakon osnivanja istoimenog džemata. Kao piše časopis Bošnjak, vrijedni Bužimljani predvođeni Hasanagom Šahinovićem sagradili su kamenu džamiju s drvenom munarom, koja je svečano otvorena u petak 29. septembra 1905. godine. Svečanosti otvorenja prisustvovao je i reisul‑ulema Mehmed Teufik ef. Azapagić, te član Rijaseta Mehmed Džemaludin ef. Čaušević. Ova džamija obnovljena je 1958. godine, pri čemu je izgrađena nova munara. Nažalost, ova lijepa džamija porušena je 1974. godine, a dvije godine kasnije, na istom mjestu je podignuta nova džamija. Loša praksa rušenja starih džamija i nestručnih dogradnji i pregradnji nastavljena je i na novoizgrađenoj džamiji, koja je predstavljala doista monumentalnu građevinu s devet manjih i jednom velikom, centralnom kupolom. Ta nova džamija, čiji je neimar bio poznati krajiški graditelj Hasan Šahinović, ponovo je proširena i dograđena 2000. godine, pri čemu je primjetno oskrnavljen njen izvorni izgled.
Za staru džamiju na Konjodoru navodi se da je izgrađena 1957. godine. Ta džamija je porušena 1999. godine, kada je na njenom mjestu podignuta nova. Prije nje, postojala je i drvena džamija izgrađena 1884, iste godine kada je osnovan i džemat Konjodor. Sačuvana fotografija džamije na Konjodoru pokazuje da je bilo riječ o džamiji koja je svojim izgledom i gabaritima pripadala tipu klasičnih džamija, u to vrijeme podizanih u mnogim krajiškim naseljima. Po sjećanju džematlija, unutrašnjost konjodorske džamije je po unikatnoj ljepoti i skladu njenih arhitektonskih elemenata bila u ravni najljepših džamija takvog tipa. Munara joj je bila obložena limom, krov pokriven crijepom, a vertikalno izduženi prozori sastojali su se iz dva dijela, donjeg s većim i gornjeg s manjim otvorom. Džamijski harem s nekoliko monumentalnih starih krajiških nišana te stablo lipe s razraslom krošnjom činili su prirodnu simbiozu džamije s njenom neposrednom okolinom.
Sudbinu bužimske i konjodorske džamije imale su i džamije u Zborištu i Čavi. Stara četverovodna džamija u Zborištu, podignuta 1968. godine, porušena je 2002. godine, a na njenim temeljima je nekoliko godina kasnije podignuta nova. Bio je to još jedan u nizu ishitrenih i nepromišljenih postupaka džematlija i nadležnih institucija zbog kojih je nestala još jedna autohtona krajiška džamija. Potpuno istu sudbinu prije devet godina doživjela je i džamija u Čavi, koja je unatoč stanovitoj arhitektonskoj i povijesnoj vrijednosti ipak porušena. Na njenom mjestu podignuta je nova džamija, čija ljepota i funkcionalnost ne mogu umanjiti prazninu koja je nastala rušenjem stare džamije.
U džematu Čaglica, koji je formiran 1854. godine, prva džamija izgrađena je 1873. godine. Bila je to drvena džamija brvnara s drvenom munarom. Nakon nje, na istom mjestu podizane su još dvije džamije, prva 1910. godine, dimenzija 11 x 9 metara, a nakon nje nova 1966. godine. Na jednoj očuvanoj fotografiji vidi se izgled dijela drvene munare i zatvorene šerefe, koja je pripadala džamiji podignutoj 1910. godine.
SAČUVANO BLAGO
Pored velikog broja nestalih džamija ili onih koje su savremenim dogradnjama izgubile svoj prvobitni izgled, postoji i nekoliko džamija koje su preživjele u svom izvornom obliku ili uz tek male arhitektonske izmjene. U nekima od njih odvija se vjerski život. Najbolji primjer očuvane bužimske džamije jeste Stara drvena džamija, koja ima status nacionalnog spomenika i koja je naširoko poznata po svojoj ljepoti te nizu zanimljivosti koje se vezuju za okolnosti oko njene izgradnje i dugog trajanja. O ovoj nesvakidašnjoj građevini urađene su brojne televizijske reportaže i napisani brojni novinski članci, što je bilo od nemjerljivog značaja u njenoj afirmaciji kao kulturnog dobra od najvišeg značaja za državu Bosnu i Hercegovinu. Druga džamija, koja je znatno mlađa, a u kojoj se i danas odvija život, jeste džamija u džematu Bućevci. Riječ je o četverostrešnoj džamiji s nešto modernijim oblikom krajiške seoske arhitekture, a koja je prošle godine obilježila pola stoljeća od izgradnje. Većina savjesnih džematlija osujetila je neke od prijedloga za njenim rušenjem, te su 2013. godine obnovili džamiju, dobrim dijelom vodeći računa o očuvanju njenog prvobitnog izgleda. Isto tako, četverovodna džamija u Čaglici, koja je, nakon dvije prethodne, izgrađena 1966. godine, zadržala je svoj izvorni oblik do danas unatoč obnovi iz 2003. godine koja se morala izvesti zbog ratnih oštećenja.
Stara džamija u Varoškoj Rijeci, izgrađena prije 97 godina, danas nije u funkciji s obzirom na to da se u njenoj blizini nalazi nova džamija iz 1991. godine u kojoj se odvijaju redovne džematske aktivnosti. Džemat Varoška Rijeka drugi je po starosti bužimski džemat koji je osnovan 1839. godine. Prije do danas očuvane stare džamije navodno je postojala i drvena džamija. Zasigurno se zna da je stara džamija u Varoškoj Rijeci podignuta 1922. godine. Za projektantsko-građevinske radove bio je zadužen Dane Mudrinić, građevinski tehničar iz Bosanske Krupe. U vrijeme izgradnje na čelu džemata bio je imam Mehmed Alešević, te mutevelija Ćerim Mamić. Ova džamija izgledom predstavlja jasan primjer autentične krajiške seoske arhitekture. Ima drvenu munaru obloženu limom koja se izdiže s krovne konstrukcije. Vanjski zidovi džamije i ulaznog trijema ožbukani su maslinastozelenom fasadom, kojom su se ova dva dijela neprimjetno stopila. Prodor dnevne svjetlosti u džamijsku unutrašnjost omogućava 16 prozora. Na ulaznom trijemu nalaze se dvoja bočna vrata, te dva bočna prozora na spratu. Prekrivena je crijepom, a dimenzije su joj 14 x 8,5 m. Najdominantnije dijelove džamijskog enterijera predstavljaju lijepo ukrašeni mihrab, minber za imama, te tri stuba koja nose mahfil. Džamija već godinama nema prostirke. Njen je harem sa svih strana ispunjen starim krajiškim nišanima, od kojih je svaki ukrašen lijepo ispisanim tarihom. Prilikom jednog čišćenja džamije i harema među mlađim džematlijama javila se inicijativa o njenoj obnovi i pretvaranju u zavičajnu zbirku s postavkama koje bi činili vrijedni dokumenti te ostali zanimljivi eksponati koji su dio islamske duhovnosti naroda bužimskog kraja.
DŽAMIJA NA LUBARDI KAO TRAJNA OPOMENA
Sudbina porušenih džamija umalo je zadesila i staru džamiju na Lubardi, čije je rušenje 2006. godine brzo zaustavljeno. Prije izlaska policije na teren, prilikom akcije organiziranog rušenja, džamiji je uništena krovna konstrukcija, drveni dio munare, te značajan dio unutrašnjosti. Ova džamija, koja je izgrađena 1938. godine, sada je u poluruševnom stanju i čeka obnovu. Nakon pokušaja rušenja, proglašena je nacionalnim spomenikom, nakon čega se odustalo od ideje o rušenju, a nova džamija ubrzo je izgrađena u neposrednoj blizini. Već nekoliko godina vode se aktivnosti oko konzervacije stare džamije.
Objekt stare džamije u Lubardi pripadao je tipu jednoprostornih džamija, sa sofama i drvenim minaretom, koji je postavljen na vanjski kameni postament. Pravougaone je osnove, približnih dimenzija 8 x 9 m, te unutrašnje visine oko 5,5 m. Objekt je u cijelosti zidan lomljenim kamenom s prosječnom debljinom zidova oko 90 cm. Zidovi su i s unutrašnje i s vanjske strane bili ožbukani produžnom žbukom. S unutrašnje strane bili su obijeljeni vapnom. Džamija je bila pokrivena četverovodnim krovom, s crijepom kao krovnim pokrivačem. Na glavnoj, ulaznoj fasadi nalazio se trijem, pokriven jednostrešnim drvenim krovom, s konstrukcijom koja se oslanjala na sjeverozapadni džamijski zid i šest stupova. Imala je vrlo jednostavan enterijer. Mihrab je bio u koloritu i bez većih dekoracija. Mahfil se nalazio na ulaznoj strani.
Na njega se pristupalo stubištem koje je vodilo kroz munaru. Primarnu nosivu konstrukciju predstavljala je poprečno položena greda, na koju se oslanjao ostatak konstrukcije prekriven daskama. Ova se greda, zbog velikog raspona između bočnih zidova, oslanjala na drvene stupove s ukrašenim kapitelima i jastucima. S gornje strane mahfila bila je postavljena jednostavna drvena ograda, visoka pola metra. Elementi mahfila bili su ofarbani plavom i crvenom uljanom bojom. U središnjem dijelu mahfila nalazio se istak za mujezina. Strop i pod bili su urađeni od drveta, a pod džamije bio je zastrt ručno vezenim ćilimima i serdžadama. Džamija je imala šesnaest prozora. Prozorski otvori imali su neuobičajen trokutast završetak. U džamiju se ulazilo kroz dvokrilna drvena vrata. Osobenost džamije bio je i drveni minaret, visok oko 15 metara. Građen je od vertikalnih dasaka, pokivanih na primarnu drvenu konstrukciju stupova i razupora. Na minaretu se nalazilo otvoreno šerefe. Vrh minareta bio je u obliku kupe i pokriven pocinčanim limom s alemom. Minaret je imao postolje, dimenzija približno 2 x 2 m, izgrađen od klesanog kamena.
Nepatvorena ljepota starih bužimskih džamija, te brojna negativna iskustva koja se vezuju za rušenja nekih od njih, dobra su polazna osnova za svjesniji i savjesniji odnos budućih naraštaja prema zaštiti vjerskih objekata, kao i svih ostalih kulturnih dobara od krucijalnog značaja za očuvanje identiteta naroda ovog kraja. Jer džamije i nišani, kao i svi ostali objekti islamske arhitekture, najvažniji su biljezi koji svjedoče višestoljetnu prisutnost bošnjačko‑muslimanskog stanovništva na svakom dijelu bosanske zemlje, ali i znatno šire
Piše: Amir Sijamhodžić
Stav
