Karakteristika historije Osmanskog Carstva u 19. stoljeću je borba za njen opstanak na vrhu svjetske političke moći. To je period nemira unutar svojih granica i reformi, koji prekidaju tadašnje tradicionalno uređenje Carstva. Ovaj period u historiografiji poznat je kao Tanzimat-i Hayriye. Period tanzimata obuhvata vrijeme od 1839. do 1878. godine. Ovim reformskim periodom se nastojalo spasiti Osmansko Carstvo od propadanja. Uloga sultana se nije mnogo razlikovala od ranijeg perioda. Međutim, nošenjem evropske odjeće, otvaranjem kasarni i škola, kreiranjem okruženja ukrašenim umjetničkim slikama, je odražavalo težnju sultana da živi i da se ponaša po evropskom stilu. Period reformi započeo je proklamiranjem Hatt-i Šerif-a od Gullhane 1839. godine. Ovim aktom je proklamirana jednakost svih građana pred zakonom, te se nametnuo kao temelj za dalje promjene u društvu i državi.
Ekonomske reforme
Cilj reformnih akata bio je povećanje prava nemuslimanskog stanovništva i ekonomska stabilnost. Krenulo se sa uređivanjem finansijskog sistema. Vanjska trgovina je imala veliku ulogu. Osmansko Carstvo je krenulo u potpisivanje trgovačkih ugovora. Ipak, od ovih ugovora, najveću korist su imali strani trgovci. Veliki problem je nastao kada je stupio na snagu trgovački ugovor sa Velikom Britanijom, koji je potpisan 1838. godine. Ovaj sporazum je dozvoljavao britanskim trgovcima da se na osmanskim teritorijama bave svim oblicima trgovine. Šta je to značilo? Domaći trgovci su bili suočeni sa stranom konkurencijom unutar Carstva. Roba konkurenata je bila pristupačnija na tržištu, osnovna valuta stabilnija, a strani trgovci imali su sve privilegije, tako da su domaći trgovci postepeno gubili tržište. Strani trgovci su uspjeli da smanje carinsku stopu. Dalje, Carstvo se u okviru svojih ekonomskih reformi odlučilo, 1839/1840. godine, za puštanje banknota u opticaj. Godine 1844. u monetarnom sistemu je primjenjen bimetaliziam. To predstavlja sistem u kojem je paralelno u prometu novac napravljen od dva metala.
Reforma vojske
Možemo reći da je reforma vojske započela ukidanjem janičarskog korpusa 1826. godine. Nakon njihovog ukidanja, osmanska birokratija preuzela je punu kontrolu nad državom i pokušala se preusmjeriti na svjetovnu osnovu. Reforme unutar vojske podrazumijevale su obrazovanje vojnog kadra. S tim u vezi, osnovana je Generalštabska škola. To je bila jedna forma vojne akademije, gdje su obuku izvodili evropski stučnjaci. Također, u upotebi su bile i nove vojne uniforme, bolje oružje, te evropski stil života u kasarnama. Godine 1843. fermanom su uvedene provincijske komande i formirano je pet armija, koje su bile dužne da brane prijestolnicu Carstva. Zakonom iz 1869. uvedene su tri kategorije službe. To je aktivno služenje (nizamije), koje je trajalo četiri godine. Sljedeća kategorija se odnosila na rezerve. Njihovo trajanje službe bilo je šest godina. Garda (mustahfiz) je bila treća kategorija iz čije se službe izlazilo sa navršenih 40. godina života.
Promjene u zakonodavstvu.
Konkretne promjene su nastale proklamiranjem reformnih akata, koji su bili pod uticajem prava zemalja sa Zapada. U osmanskom klasičnom sistemu zakonodavstvo je proizilazilo iz vjerskog odnosno šerijatskog prava. Izvori su bili Kur’an, Sunnet ( praksa i preporuka Poslanika Muhameda, a.s.), idžma (učenja muslimanskih učenjaka), kijasa (upoređivanja). Osmansko javno pravo je obuhvatalo pravila koja su proizilazila iz lokalnih tradicija i kulture, te načela koja je sultan izdavao. Godine 1870. donesen je Zakon o trgovačkim društvima na temelju francuskog trgovačkog prava. Ono je uvelo kamate i partnerstvo u osmansko trgovačko pravo.
Modernizaciju Osmanskog Carstva pratilo je formiranje novih sudova. Njihov rad je morao biti usklađen sa novim zakonima i administrativnim propisima. Ipak, formiranje sudova sa jednakim pravima za sve, je bio dugotrajan proces. Godine 1840. u Istanbulu osnovan je prvi reformni sud – Krivični sud. On je trebao biti osnovan u svim gradovima osmanskih provincija. U planu je bilo osnivanje posebnih trgovačkih sudova, čiji je zadatak bio preuzimanje nadležnosti i nadgledanje svih sporova vezanih za trgovačka pitanja. Trgovački sudovi su bili u nadležnosti Ministarstva trgovine. Trgovci su birali članove, koji su zastupali njihove interese.
Reforma obrazovanja
Reformatori su jako brzo postali svjesni potrebe reforme obrazovnog sistema. Njihov cilj je bio da se osnuju obrazovne strukture koji će biti odvojeni od vjerske pedagogije, kako bi se obrazovali ljudi koji bi bili sposobni odgovoriti zahtjevima tadašnjeg društva. Međutim, sekularizacija obrazovanja, zbog nedostatka kvalitetnog nastavnog kadra, tekla je jako sporo. Prve svjetovne škole namijenjene djeci i omladini otvorene su za vrijeme vladavine Mahmuda II. Sredinom vijeka, obrazovni aparat je bio dosta koherentan. Prvi stepen obrazovanja činio je jedan oblik osnovne škole (ibtida ‘iye). Tu su djeca učila aritmetiku, osmansku historiju i geografiju, te su imali časove vjerskog obrazovanja. Sljedeći nivo obrazovanja predstavljale su škole koje su se nazivale ruždije. U njima su mladi od deset do petnaest godina imali nastavu jezika, matematike, geometrije, historije, geografije i vjeronauke. Konačno, „srednji ciklus“ (‘idadi) trajao je tri godine, gdje su se izučavali orijentalni jezici, ekonomija, algebra, aritmetika, računovodstvo, fizika, hemija, filozofija, historija, geografija. Međutim, te škole su bile malobrojne.
Hatti-Humajun
Negativne posljedice za Osmansko Carstvo su imali stalni nemiri i ratovi, koji su dodatno crpili carsku blagajnu. Tako se Carstvo počelo zaduživati. Kredit su dobili kod Engleske banke. Međutim ekonomski oporavak nije postignut. Nove reforme su bile potrebne. Zbog toga Carstvo proklamira novi ferman, 1856. godine, pod nazivom Hatti-Humajun. U ovom fermanu navela se potreba za domaćom bankom. Ipak, ona je osnovana relativno kasno da bi popravila lošu finansijsku sliku Carstva. Situacija je kuliminirala 1875. godine kada je vlada objavila dekret u kojem se obavezala da će platiti polovinu od zadužene glavnice, te da će kamate na domaće i strane kredite isplatiti u roku od pet godina. Ukupan iznos duga je bio 245.200 miliona osmanskih lira. Isplata se vršila nekoliko mjeseci. U martu 1876. godine Osmansko Carstvo je proglasilo bankrot koji je doprinio i postepenom gubitku teritorija.
Piše: Alen Borić
intelektualno.com
