Razvoj privrede u monarhističkoj Jugoslaviji: Poljoprivreda kao dominantna privredna grana

Period postojanja prve zajedničke države Južnih Slavena obilježile su razne državne proturječnosti, političke igre koje su često bile pogubne za pojedine krajeve i narode monarhističke Jugoslavije, te jedna opća tendencija ka stagniranju ekonomsko-socijalnih prilika u državi. Kroz istu, ili skoro sličnu, prizmu možemo posmatrati  ekonomski i privredni život Kraljevine, koji u međuratnoj epohi nije doživio neki ozbiljniji razvoj.

Glavna karakteristika privrednih prilika Kraljevine SHS, u prvim godinama njenog postojanja, bila je neravnomjerna privredna razvijenost zemalja koje su ušle u njen sastav. Različit stepen razvijenosti, zajedno sa nedostatkom stručnog kadra, uvjetovao je sporom procesu centralizovanja državne ekonomije, pa tako u  Kraljevini SHS sve do 1928. godine nije postojao izjednačen poreski sistem za sve njene krajeve. Privredno najrazvijeniji krajevi, koji su ušli u sastav Kraljevine, bili su njeni sjeverni i sjeverozapadni dijelovi, odnosno dijelovi današnje Slovenije i Hrvatske, dok su privredne prilike u Bosni i Hercegovini, Makedoniji i na Kosovu bile sušta suprotnost u odnosu na potonje.

Dominantna privredna grana bila je poljoprivreda. Njom se 1921. godine bavilo 77% stanovništva, odnosno cca. 9 miliona stanovnika. U narednih 10 godina taj se broj procentualno smanjio na 75%, ali je u apsolutnim brojkama prešao broj od 10 miliona ljudi koji su svoju egzistenciju zasnivali na poljoprivredi. U prosjeku, 100ha zemljišnih oranica obrađivalo je 114 seljaka, dok je u istom periodu u Njemačkoj 100ha oranica obrađivalo njih 52. Njihov rad bio je otežan tehničkom zaostalošću. Nerazvijena industrija nije mogla da proizvede moderna tehnička pomagala, pa se pribjegavalo nabavci, često dotrajalih, tehničkih proizvoda u inostranstvu. Ralice i volovi, u ovom periodu, i dalje predstavljaju osnovnu snagu u poljoprivredi, dok se plug koristi rijetko, a traktor skoro nikako.

Usitnjenost zemljišnog posjeda još je jedna bitna karika koja je kočila razvoj poljoprivrede u Kraljevini. Od ukupnog broja poljoprivrednog stanovništva, njih 67.8% živjelo je na gazdinstvima površine do 5ha. Ukupan broj gazdinstava u monarhističkoj Jugoslaviji iznosio je 1.985.000, dok je, poređenja radi, u Australiji, površinom mnogo većoj zemlji od Jugoslavije, taj broj iznosio 270.000, što predstavlja enormnu razliku. Vlada Kraljevine SHS krenula je u provođenje agrarne reforme 1919. godine, kojom nije ostvarila značajne rezultate u razvoju poljoprivrede. Dapače, reformom su posjedi još više usitnjeni, a njeno loše i nepristrasno provođenje dovelo je do žestokih sukoba na nacionalno-konfesionalnim osnovama, što je ugrozilo sigurnost jednog dijela stanovništva Kraljevine.

U takvim uslovima produktivnost poljoprivrednih proizvođača bila je dobrano destkovana. Uslijed neadekvatne tehničke opreme, i oskudne površine plodnog zemljišta jugoslavenski seljak u međuratnoj epohi nije mogao proizvesti dovoljno ni za svoje potrebe, a kamoli da počne razmišljati o nekoj vrsti kapitalističke proizvodnje. Na taj način stvarao se višak radne snage na selu, koju nerazvijena industrija nije mogla apsorbovati. Zbog toga se javljaju česti slučajevi ekonomskog propadanja jugoslavenskog seljaka, i on kao takav postaje meta bankarskog i zelenaškog kapitala. Seljak se zadužuje u potrošačke svrhe, a uslijed nemogućnosti plaćanja kamate, njegovo ekonomsko propadanje se samo produbljuje. Država je sredinom dvadesetih godina pokušala zakonskim okvirima da zaštiti ekonomsku nezavisnost seljaka, ali to nije donijelo odgovarajuće rezultate, jer su dugovi seljaka pred Drugi svjetski rat bili ogromni.

Što se tiče industrije Kraljevine, njen razvoj je bio nesrazmjeran u različitim dijelovima zemlje, i u globalu daje sliku zaostalosti. U vrijeme ujedinjenja, industrija je bila najrazvijenija u sjevernim i sjeverozapadnim dijelovima Kraljevine, te u Beogradu i njegovoj okolini. Ona se na tim mjestima najviše razvijala u narednim godinama, dok je u ostatku zemlje i dalje stagnirala, ili je bilježila neznatne pomake. Godine 1921. u Kraljevini SHS je postojalo 1.831 preduzeće u prerađivačkoj industriji, u kojima je radilo 152.811 radnika, te 38.723 preduzeća u rudarstvu i topioničarstvu. Od 1918. do 1939. godine izgrađene su u Sloveniji 403 fabrike, Hrvatskoj i Slavoniji 635, Dalmaciji 97, BiH 129, u Srbiji 818, Makedoniji 99, te u Crnoj Gori svega 12 fabrika. Ukupan broj otvorenih fabrika u ovom periodu iznosi 2.193.

Industriju monarhističke Jugoslavije karakterisali su nejednak razvitak pojedinih grana, primitivna tehnologija rada, loša organizacija proizvodnje, manjak kvalifikovanih radnika, mala izvozna mogućnost, i prisutnost stranog kapitala u visini od 7.3 milijarde dinara. Brojke kažu da je na lahku industriju otpadalo 78% industrijskih preduzeća, kao i 70% radnika zaposlenih u industriji. Industrija koja proizvodi sredstva za rad uopšte nije bila zastupljena. U posljednjim godinama Kraljevine Jugoslavije, samo 20% nacionalnog dohotka stvarano je u industriji.

Nedovoljan industrijski razvoj kočio je urbanistički razvoj Kraljevine. Većina stanovništva je i dalje egzistirala na selu, a samo 17.5% stanovništva živi u gradu. Jedino su Beograd i Zagreb imali preko 100.000 stanovnika, a još je samo 5 gradova imalo više od 50.000 stanovnika: Ljubljana, Novi Sad,  Skopje, Sarajevo i Subotica.

Stagnaciju u privredi Kraljevine doživljavaju još zanastvo, trgovina i saobraćaj. Mnoge zanatske radnje propadaju uslijed slabe kupovne moći seljaštva kao dominantne strukture stanovništva, dok je trgovina patila zbog slabe konkurentosti industrijske i poljoprivredne proizvodnje.

Nerazvijena privreda odrazila se i na monetarnu politiku. Kraljevina je često uzimala zajmove, većinom od SAD, Francuske i Velike Britanije, ali taj novac nije korišten u svrhe industrijalizacije, iili građenja infrastrukture, već je korišten za naoružanje vojske, za stabilizaciju dinara, pokriće rashoda državnih uprava itd. Neracionalno trošenje novca od zajmova povećavalo je dugove Kraljevine. Njen vanjski dug 1925. godine iznosio je 25 milijardi dinara, a 1937. godine doseže cifru od 45 milijardi. Jedino je Grčka, od svih europskih zemalja, imala veći vanjski dug od Kraljevine Jugoslavije.

Za Intelektualno.com priredio: Dino Hajdar