Mongoli su stoljećima bili strah i trepet kako Azije tako i Evrope. Tvorci su najvećeg carstva u historiji čovječanstva koje je trajalo od 13. do 15. stoljeća. Kakvi su bili ratnici i nemilosrdni osvajači govori podatak da je tokom njihovog osvajanja pobijeno 17,000.000 ljudi. Prilikom osvajanja Bagdada stradalo je 20.000 njegovih stanovnika itd.
Osnivač carstva je bio Dzingis-kan, dok je najveća osvajanja ostvario n-jegov potomak Timur. Da bi se Kina od njih zaštitila izgradila je zid dug čak 8.800 m, ali joj nije bilo spasa. Osvojili su i Indiju, a onda sve zemlje do Mediterana. Potom su krenuli na Evropu. Pregazili su Rusiju, u prah i pepeo su pretvorili Madzarsku, onovremenu evropsku velesilu. Njen kralj Bela IV spašavao se bijegom čak u Dalmaciju. Sklonio se u Trogir, ali su Mongoli za njim i tu došli. Odatle se brodom prebacio na otok Cres, u gradić Beli, koji je po njemu tako nazvan. Mongoli nisu imali brodove i tako se kralj spasio. Ali je zato Hrvatska bila sva opustošena.
Protutnjali su i kroz Bosnu koja, izgleda, tom prilikom nije stradala jer o tome nema podataka za razliku od drugih zemalja kroz koje su prošli. Poznavajući ranosrednjovjekovnu historiju Bosne Mongoli je vjerojatno s razlogom nisu pustošili. Bosna i Mongoli, naime, na određen način imaju štošta zajedničko u svojim korijenima. Ranosrednjovjekvovna bosanska država se, ustvari, temeljila na mongolsko-avarskoj državnoj tradiciji još iz vremena kada su ovim dijelom Evrope, pa tako i Bosnom, vladali mongolski srodnici Avari.
O tome je svojevremeno briljantno elaborilarala Nada Klaić, poznata hrvatska profesorica srednjovjekovne povijesti na zagrebačkom Filozofskom fakultetu. U knjizu “Srednjovjekovna Bosna”, Zagreb 1989, na osnovi arhivske građe navodi da je bosanska država nastala na temeljima avarskog kaganata (države) u 7. i 8. stoljeću, čija se vlast protezala i na Bosnu, u kojoj su se najduže zadržali ostaci njihove vlast nakon što im se država raspala. Na to upućuje i tutula bosanskih vladara “ban”, jedinstvena u srednjovjekovnoj Evropi, koja je avarskog (mongolskog) porijekla, kao što su i titule “kan”, “han” i sl.
Kada su nedavno članovi sarajevske ekspedicije boravili u srednjoj Aziji, u Samarkandu su posjetili turbe (mauzolej) velikog mongolskog osvajača, čuvenog Timur Lenka. Uz njega su sahranjen ostali članovi njegove porodice. Turbe predstavlja relemek-djelo islamskog arhitekture i mjetnosti. Sve je savršeno sačuvano iako je sagrađen u 14. stoljeću prije 800 godina
Piše: Prof. Enver Imamović
