Još u srednjem vijeku trgovina bosanske države bila je usko vezana za primorske gradove na istočnoj obali Jadranskog mora. U prvom redu za Dubrovnik čiji su trgovci, od vremena Kulina-bana i njegove povelje iz 1189. godine, dobili određene povlastice u Bosni, kao i pravo na monopol u trgovini soli. Padom Bosanske kraljevine u osmanske ruke dolazi do promjena u političkom i privrednom životu zemlje. Trgovački odnosi sa Dubrovnikom i primorjem ne jenjavaju. Dubrovniku su priznata prava stečena u srednjem vijeku, a širenjem osmanske teritorije prema zapadu, bosanska trgovina dolazi u doticaj sa još nekim trgovačkim centrima primorja, što povećava konkurentnost, u prvom redu, posredničke trgovine.
Period stabilizacije osmanske vlasti u Bosni kroz XV i XVI stoljeće donosi znatne izmjene u privrednom i urbanom životu ovog prostora. Urbanizacijom, koja se intenzivira u XVI stoljeću, u Bosni nastaju mnogi gradovi orijentalnog tipa u kojima se, uz poticaj države, razvija zanatska proizvodnja. Na taj način u Bosanskom ejaletu se razvijaju veći privredni centri kao što su: Sarajevo, Banja Luka, Travnik, Mostar, Foča, Pljevlja, i Visoko. Razvoj zanatstva i poljoprivredne proizvodnje neminovno je uticao i na razvoj trgovine koja je u izmjenjenim privrednim okolnostima postala življa i konkurentija, a trgovci, iz gore navedenih gradova, postaju njeni nosioci sa Dubrovnikom i Dalmacijom kroz XVI, XVII i XVIII stoljeće.
Značaj dubrovačke i dalmatinskih skela za trgovinu Bosanskog ejaleta bio je višestruk. Pod pojmom „skela“ se podrazumijeva dio luke u gradovima kroz koje je prolazila osmanska roba. Na skelama su ubirane carine, koje su prema svojoj visini predstavljale jedan od najvećih prihoda blagajne Bosanskog ejaleta, a njihovo ubiranje bilo je pod ingerencijom emina. Emin je bio državni službenik koji se starao za ubiranje prihoda sa skele, nadgledanje robe, vođenje posebnih deftera o poslovanju, te za zaštitu trgovaca pred dubrovačkim ili mletačkim vlastima, kao neka vrsta konzularnog predstavnika. Emini su najčešće nosili titulu age. Rad emina na skeli nadgledao je viši carski kontrlor, koji se nazivao nazir. Ova funkcija povjeravana je uglednim kadijama, posjednicima, kapetanima i ajanima iz Bosanskog ejaleta.
Veliki značaj, kako za privredni razvoj bosanskih gradova, tako i za razvoj trgovine, imala je institucija vakufa. Zadužbine kao što su hanovi i karavan-saraji, koji su služili kao odmorište trgovaca i karavana, infrastrukturalno su unaprijedili trgovinu u ejaletu. Na mletačkoj i dubrovačkoj strani, nasuprot hanovima i karavan-sarajima, stajali su lazareti i džabane. Lazareti su bili veći objekti koji su služili za smještaj trgovaca i karavane. Također, služili su i kao karantin trgovcima, koji su morali nekoliko dana provesti izolovani od lokalnog stanovništva, dok se vršila kontrola nad njihovom robom i njihovim zdravstvenim stanjem.
Još za vremena sultana Mehmeda II Fatiha, dakle neposredno nakon osvajanja Bosne, uspostavljena je trgovačka veza sa Firencom preko Dubrovnika. Dubrovnik je sve do kraja XVI stoljeća držao aspolutni primat u posredničkoj trgovini zaleđa sa zapadnim Jadranom i Mediteranom. Ostvaranje skele u Splitu 1592. godine poremetilo je aktualno stanje. Split se od 1537. godine, kada Osmanlije osvajaju tvrđavu Klis, nalazi u neposrednoj blizini osmanske teritorije, i već tada su uspostavljene prve trgovačke veze. Nakon otvaranja splitske skele, mnogi bosanski trgovci svoju robu šalju u Split, preko koje ona stiže do pijaca mletačkih gradova na Apeninskom poluotoku. Ova skela je ejaletu donosila ogromne prihode, pa tako podatak iz 1639. godine, koji se mora uzeti sa dozom rezerve, kaže da je bosanska blagajna sa splitske skele ubrala prihode od 50 tovara akči za tu godinu.
Splitska skela je dubrovačkoj bila konkurentna u mirnodopskom periodu, dok je za vrijeme Kandijskog (1645-1669) i Velikog bečkog rata (1683-1699) bila poptuno zatvorena za promet. U ratnim godinama Dubrovnik je ponovo bio jedina tranzitna luka za osmansku, ali i mletačku robu. Ipak, ratna dejstva nisu potpuno mimoišla Dubrovčane, čija je flota, zbog sumnje da prevozi vojne potrepštine Carstvu, često bila meta mletačkih ratnih brodova. Nesumnjivo je da je intenzitet i obim trgovine u ratnim godinama opadao, što se dirketno odražavalo na privrednu i ekonomsku sliku sa obje strane. Osim ratnih sukoba, trgovini u primorju tokom XVII i XVIII stoljeća veliku štetu nanosi hajdučija, te epidemije zaraznih bolesti u Bosanskom ejaletu, uslijed čega su primorske skele za bosanske trgovce bile zatvorene.
Razvojem trgovine bosanski trgovci ekonomski jačaju. Oni u XVI i XVII, a naročito u XVIII stoljeću preuzimaju glavnu ulogu u trgovini ejaleta sa Jadranom. Strani trgovci, u prvom redu Dubrovčani, postaju neželjena konkurencija, čiji se uticaj pokušao neutralizirati. Ipak, dubrovački, kao ni mletački trgovci, nikada nisu u potpunosti istisnuti iz bosnanske trgovine.
Pored Dubrovnika i Splita, bosanski trgovci su bili aktivni još i na skelama u Zadru, Šibeniku i Novom, gdje se razvila posrednička trgovina u znatno manjem obimu, kao i u Makarskoj, Obrovcu i Skradinu gdje trgovina nije izlazila van lokalnih okvira.
Za Intelektualno.com priredio: Dino Hajdar
