Vojni porazi Centralnih sila i promjena ravnoteže snaga u Europi u toku 1918. godine, nagovijestili su velike promjene na ovom kontinetu, posebno na Balkanskom poluostrvu. Poraz Centralnih sila, u prvom redu Austrougarske monarhije, u Prvom svjetskom ratu bio je preduslov za nacionalno oslobađanje naroda koji su egzistirali u granicama ove megalomanske države. Poseban problem za Austrougarsku predstavljala je ideja jugoslavenskog ujedinjenja, čija je eventualna realizacija prijetila narušavanju njenog dualističkog uređenja, a na koncu i njenom opstanku na ovom prostoru.
Pitanje jugoslavenskog ujedinjenja u punoj mjeri aktualizirano je izbijanjem svjetskog rata. Vlada Kraljevine Srbije još je 1914. godine u Nišu kao ratni cilj proglasila borbu za ujedinjenje Južnih Slavena u jednu državu. Pored Vlade Kraljevine Srbije, bitnu ulogu u procesu jugoslavenskog ujedinjenja igrao je emigrantski Jugoslavenski odbor, formiran od strane jugoslavenskih političara u emigraciji 1915. godine. Ovaj odbor razvio je živu diplomatsku aktivnost u zemljema Antatne sa ciljem dobijanja međunarodne podrške ostvarivanju jugoslavenskog ujedinjenja. Vlada Kraljevine Srbije i Jugoslavenskog odbor dogovrili su na Krfu 1917. godine koncepcije jugoslavenskog ujedinjenja, a ovaj kompromisni akt predstavlja jedan od najvažnijih koraka u tom pravcu. Pored ove dvije strane, u procesu jugoslavenskog ujedinjenja bitno je istaknuti i ulogu Jugoslavenskog kluba u Carevinskom vijeću Austrougarske monarhije, koji je 1917. godine donio Majsku deklaraciju koja proklamuje jugoslavensko ujedinjenje „pod žezlom habzburško-lotarinske dinastije.“
Godina 1918. donosi, kao što je već navedeno, velike promjene na ovom prostoru. Kontinuirano slabljenje Centralnih sila na ratištu bilo je ispraćeno političkim akcijama oportunista Austrougarskoj monarhiji u njenim institucijama. Svi narodi Austrougarske, koji nisu uživali jednaka prava kao Nijemci i Mađari, pokrenuli su političku akciju u pravcu emancipacije od Monarhije. Tako je u mjesecu martu 1918. godine u Zagrebu došlo do sastanka predstavnika različitih političkih stranaka iz svih jugoslavenskih zemalja pod austrougarskom vlašću. Na ovom sastanku usvojena je rezolucija u kojoj se naglašava ideja nacionalnog jedinstva jugoslavenskih naroda na principima samoopredjeljenja, kao osnovnom motivu za stvaranje demokratske zajedničke države Srba, Hrvata i Slovenaca. Prilikom ovog sastanka podnijet je prijedlog za obrazovanje Narodnog vijeća SHS sa sjedištem u Zagrebu, koje bi djelovalo na stvaranju „suverene i nezavisne slobodne države svega naroda Slovenaca, Hrvata i Srba na cijelom neprekinutom etničkom teritoriju toga naroda“. Do osnivanja Narodnog vijeća SHS u Zagrebu dolazi u oktobru iste godine. Narodno vijeće ubrzo je obrazovalo Središnji odbor od 36 članova, a BiH u njemu je predstavljalo 9 članova. U početku se u Središnjem odboru nije nalazio nijedan predstavnik Bošnjaka, a naknadno su u njegov sastav dodani Mehmed Spaho i Hamid Svrzo.
Nakon povratka bosanskohercegovačkih predstavnika, u Središnjem odboru NV SHS u Sarajevo 20. oktobra, formirano je Narodno Vijeće SHS (NV SHS) za BiH sa Glavnim odborom kao najvišom instancom ovog tijela. Glavni odbor NV SHS za BiH imao je zadatak da sprovede izbor i organizovanje Narodnih vijeća u čitavoj Bosni i Hercegovini. Na sjednici ovog odbora od 24. oktobra 1918. godine odlučeno je da se organizacija okružnih, kotarskih i seoskih odbora provede u najskorijem roku. Djelovanje ovih odbora nije bilo utvrđeno posebnim statutom, a u odluci o organizaciji istih istaknuto je da se oni trebaju staviti u „službu nacionalnih zahtjeva“.
Odbori Narodnog vijeća u Bosni i Hercegovini organizovani su relativno brzo. Tome je pomogla činjenica da je u njihovom sastavu ostao veliki broj lokalnih predstavnika, koji su iste funkcije obnašali u minulom austrougarskom periodu, osim ako se nisu značajnije kompromitovali tokom i neposredno pred početak rata. Dakle, Narodna vijeća u BiH ne predstavljaju nikakve revolucionarne organe vlasti. Razloga za ovakav pristup, prilikom popunjavanja kadrova u Narodnim vijećima, bilo je više. Najveći razlog bila je želja da se promjena vlasti izvrši mirnim putem, bez većih pokreta koji su mogli dovesti do krvavih sukoba. Ovakvim pristupom trebalo se suzbiti revolucionarno ponašanje kmetova-seljaka, koji su u ovom periodu nasilno počeli da rješavaju agrarno pitanje zauzimanjem begovske zemlje. Zbog straha da se uticaj oktobarske revolucije ne prenese na bosansko seljaštvo, ovom problemu vlast u BiH prilazi strogo oprezno, ne želeći da vrši prevelik pritisak na seljake, jer su pojedini prvaci na vlasti, većinom Srbi, u seljaštvu vidjeli jako izborno tijelo, čija bi podrška mogla biti presudna na narednim demokratskim izborima.
Dana 29. oktobra 1918. Hrvatski sabor je proglasio prekid svih državno-pravnih veza sa Bečom, čime je zvanično proglašena Država SHS. Promjena vlasti u BiH, shodno očekivanjima, tekla je realtivno mirnim putem. Posljednji Zemaljski poglavar u BiH Stjepan Sarkotić predao je ovlasti novouspostavljenim organima 1. novembra iste godine, a Narodna Vlada SHS za BiH, koja je osnovana 3. novembra, postala je najviša tačka vlasti za BiH. Ovim činom Narodna vijeća u BiH postali su nosioci vlasti na lokalnom nivou u zemlji.
Već prvih dana, nakon proglašenja Države SHS, Glavni odbor NV SHS za BiH i Narodna Vlada SHS za BiH kao nosioci vlasti, susreli su se sa mnogim problemima zbog nemogućnosti upostavljanja reda i mira u zemlji. Nemirno seosko stanovništvo nasilno je krenulo u rješavanje agrarnog pitanja u BiH, a u nekim gradovima javno se pozivalo na sjedinjenje sa Srbijom, dok je u pojedinim kotarevima sjedinjenje čak bilo proglašeno. Također, probleme novouspostavljenoj vlasti su zadavali dezerteri iz austrougarske vojske (tzv. „zeleni kadar“), te ratni zarobljenici internirani u BiH, koji su nemilice pljačkali po gradovima. Narodnim vijećima u pojedinim dijelovima zemlje rad je bio potpuno paralisan, a čak su i gubili kontakt sa Glavnim odborom i Vladom u Sarajevu, a tome svemu treba dodati da nova vlast nije raspolagala nikakvom oružanom silom, čija bi intervencija mogla suzbiti nemire. U cilju smirivanja strasti i zavođenja reda u zemlji, Narodna vlada SHS za BiH je uputila poziv vojsci Kraljevine Srbije da kao disciplinovana vojska uđe u zemlju i tu uspostavi toliko potreban red i mir.
Cjelokupan rad nosioca vlasti u BiH, u periodu egzistiranja Države SHS, karakterisalo je stanje nesigurnosti i nemoći. Pored toga, ova tijela nisu bila potpuno nezavisna od drugih faktora, a pogotovo velik uticaj na njih imala je Vlada Kraljevine Srbije. U djelovanju NV SHS za BiH i Narodne vlade daju se uočiti pravci bucuće politike koja se u zemlji sprovodila nakon ujedinjenja u Kraljevinu SHS.
Za Intelektualno.com piše: Dino Hajdar
