Velika istočna kriza (1875-1878.) sa svojom kulminacijom koja se ogleda u sukobu Ruske Carevine i Osmanlija preludije je ogromnih tektonskih promjena koje će uskoro pogoditi Bosnu, a ponajviše Sarajevo. Ruske snage došle su do San Stefana, predgrađa Carigrada, te Osmanskom Carstvu nametnule da, između ostalog, Bosna postane autonomna pokrajina poraženog Carstva. Takav rasplet događaja, posebno kreiranje Velike Bugarske nije odgovarao drugim velikim silama Engleskoj, Francuskoj i Njemačkoj, te kancelar Oto von Bizmark u Berlinu saziva sudbonosni Berlinski kongres. Član 25. Berlinskog sporazuma dodijelio je Austro-Ugarskoj Monarhiji pravo da okupira i upravlja Bosnom i Hercegovinom.
Vijest o nadolazećoj okupaciji različito je prihvaćena među stanovništvom: katolici su je podržavali, pravoslavci su žalili zbog toga što Srbija i Crna Gora nisu dobile značajniju ulogu u Bosni, dok su muslimani bili podijeljeni prema klasnoj liniji. Oni bogatiji smatrali su da će im brz prijenos vlasti omogućiti zadržavanje statusa i privilegija, dok je urbano muslimansko stanovništvo, predvođeno ulemom bilo snažno protiv.
Pošto je zemljoposjednička elita na sastanku u Carevoj džamiji podržala okupaciju, obavezu pružanja otpora na sebe preuzela je ulema. Kao predvodnici u organizaciji tih aktivnosti istakli su se Abdulah Kaukčija i Muhamed Hadžijamaković. Sarajevska elita pokušala je izvršiti medijaciju između različitih konfesionalnih i interesnih struja. Formiran je Narodni odbor koji je često mijenjao broj članova.
Vijest da je Berlinski kongres donio odluku kojom Austro-Ugarska Monarhija dobija pravo da okupira Bosnu i Sarajevo je stigla putem telegrama konzulu Wassitschu 3. jula 1878. godine. Na sastanku vilajetskog vijeća 4. jula, osmanski namjesnik Mazhar-paša je podržavao pružanje otpora okupacije, ali je ispoštovao preporuku centralne vlasti u Carigradu da održava javni red i mir do okončanja pregovora sa Austro-Ugarskom. Već narednog dana poslije džume okupila se velika grupa ljudi koju je predvodio Salih Vilajetovac. Na protestima ispred Konaka, sjedišta osmanske uprave, isposlovali su smjenu nepopularnog vojnog zapovjednika, pa se protest tog dana okončao. Protesti se nastavljaju narednih dana ispred Begove i Careve džamije. Sjedište Narodnog odbora premješta se iz Konaka u Morića han, a većina zemljoposjednika osim Mustaj-beg Fadilpašića napušta ovaj organ. Odbor formira dva komiteta: jedan sa zadatkom da organizuje i omasovi vojnu organizaciju, a drugi da pripremi logističku podršku.
U namjeri da ojača upravu, osmanska vlast šalje četiri bataljona, a sa njima dolazi i muftija Mehmed Nurudin Vehbi Šemsekadić iz Pljevalja, koji će prijeći na stranu otpora austrougarskoj okupaciji. Vilajetovac 25. jula ponovo organizuje protest sa zahtjevom da se otporu preda svo osmansko oružje. Vojni komandant je uspio izbjeći predaju oružja pod izgovorom da će poslati zahtjev centralnoj vlasti u Carigradu da se predaja izvrši. Konzul Wassitsch predaje 27. jula proglas cara iz Beča o okupaciji. Vojni upravitelj Hafiz-paša 28. jula pokušao je uspostaviti kontrolu nad gradom, ali biva uhapšen. Ostali osmanski činovnici podnose ostavke. Osmansko oružje, ali i sam grad Sarajevo sada je u rukama ljudi koji namjeravaju pružiti otpor okupaciji. Proglašena je Narodna vlada, a već dan kasnije austrougarske trupe, predvođene generalom Filipovićem ulaze u Bosnu.
Prve dobrovoljačke formacije 2. avgusta kreću iz Sarajeva da se suprotstave osvajaču. Jedinice su podijeljene prema konfesionalnoj pripadnosti. Nije postojala jasna linija komandovanja, već je svaka grupa dobrovoljaca djelovala zasebno. Stevo Petranović, trgovac i veliki zagovornik panslavizma održao je govor pravoslavnim dobrovoljcima. Hafiz-paša 13. avgusta šalje apel Narodnom odboru da obustave vojna dejstva i okončaju otpor. Austrougarska vojska sa sjevera i zapada dolazi u neposrednu blizinu Sarajeva 18. avgusta. Sutradan započinje osmosatna bitka za Sarajevo. Borbe počinju u četiri sata ujutro na području Koševa i proširuju se do Ali-pašine džamije. Paralelno se vodio niz manjih sukoba: kod Magribije, Žute tabije i na Kovačima. U borbe su se uključile i žene. Žestina bitke bila je iznenađenje za austrougarsku vojsku. Smatra se da su austrougarske trupe izgubile oko 300 vojnika. Borbe su se vodile na ulicama, jer bi zbog brojnosti i opremljenosti austrougarskih trupa otpor na otvorenom polju bio potpuno neučinkovit.
Ključnu ulogu u odbrani Sarajeva imali su Muhameda Hadžijamaković i Abdulah Kaukčija. Na njih će biti usmjerena i odmazda austorugarske vojske i vlasti nakon zauzimanja grada. Par dana poslije pada Sarajeva, Hadzijamaković je uhapšen dok se kretao prema Konaku u namjeri da se preda generalu Filipoviću. Nešto kasnije istog dana osuđen je na smrt vješanjem. Na prijekom sudu izjavio je da se ne osjeća krivim i da se borio za svoj narod. U sukobu sa čuvarima koji su ga vodili do mjesta pogubljenja uspio je jednom da otme pištolj. Ranio je par čuvara, ali i sam biva teško povrijeđen. Smrtna kazna je izvršena.
Abdulahu efendiji Kaukčiji suđeno je 24. avgusta, te je naloženo njegovo strijeljanje. Još sedam osoba je osuđeno na smrt. Brojni stanovnici Sarajeva su zarobljeni, ali austrougarske vlasti brzo puštaju žene i djecu. Oko 600 zarobljenih muškaraca prisiljeno je da pješke krene prema Bosanskom Brodu, odakle vozom idu u Beč. U Beču su u sprovedeni kroz grad, gdje su bili izloženi vrijeđanju i porugama stanovništva. Kraće vrijeme su proveli u zatvoru u mjestu Olomouc, a po proglašenju opšte amnestije 15. avgusta vraćaju se kući. Ponovno su prisiljeni da se od Broda kreću pješke. Salih Vilajetovac uhapšen je 2. avgusta, osuđen na smrt, ali mu je kazna preinačena na pet godina robije. Iz zatvora je pušten pod uslovom da se nikada ne vrati u Bosnu i Hercegovinu. Umro je u Meki 1887. godine.
Za Intelektualno.com priredio: Faris Marukić
