Kavala je obalski grad u današnjoj sjeveroistočnoj Grčkoj, poznat kao luka za izvoz duhana i turistička destinacija. Iznad grada se uzdiže tvrđava čiji zidovi potiču još iz bizantskog vremena.
U starom gradu krivudavi, uski sokaci i doksati. Jedna od ulica nosi ime Muhamed Ali i od danas luksuznog hotelskog kompleksa Imaret vodi do rodne kuće Muhamed Ali-paše. Pred kućom, koja je danas muzej, istaknute su grčka i egipatska zastava. Malo podalje spomenik: konjanik sa turbanom na glavi i sabljom u koricama. Ko je paša na koga je spomen sačuvan u današnjoj Grčkoj, gdje su, inače, tragovi osmanske vladavine izbrisani?
Paša iz Kavale
Godine 1769. u ovom primorskom gradiću, tada dijelu Osmanske Carevine, rođen je Muhamed Ali (turski izgovor: Mehmed Ali). Njegov otac bio je komandir vojne pratnje namjesnika Kavale. Umro je dok je Muhamed Ali bio dječak pa ga je odgojio guverner. Kada je napunio 18. godina, oženio je jednu rodicu guvernera. Pored vojne službe bavio se trgovinom duhana.
Godine 1798. Napoleon okupira Egipat. Sultan naređuje Muhamedu Aliju da sa 300 vojnika, mahom Albanaca, otplovi u Egipat i suprotstavi se francuskoj okupaciji. Broj njegovih vojnika se povećava i Muhamed Ali uspješno izvršava svoj zadatak. Godine 1805. sultan imenuje Muhameda Alija kao namjesnika Egipta – valiju – sa rangom paše.
U Egiptu, koji je na prelazu iz 18. u 19. vijek imao status osmanske pokrajine, Muhamed Ali nalazi pogodno tlo za osamostaljenje i modernizaciju te zemlje. Trogodišnja francuska okupacija dovela je egipatsko društvo u dodir sa evropskom modernošću i omogućila paši njegov poduhvat.
Modernizacija i vojni pohodi
Muhamed Ali-paša prvo učvršćuje vlast i eliminiše Memluke, nekadašnje robove koji su bili vladari Egipta. Radi na uspostavljanju moderne, centralizovane države. U tu svrhu osniva ministarstva. Vrši podržavljenje zemljišnih posjeda. Pri tome, uspostavlja i kontrolu nad vakufima, koji su bili izvor snage i nezavisnosti uleme. Ovu učenu klasu on čini zavisnom od države. Neutrališe beduine, koji su bili faktor anarhije. Osniva modernu vojsku u koju regrutuje mladiće iz egipatskih sela. Da bi vojska funkcionisala, osniva škole za inžinjere, ljekare i veterinare. Šalje studente u Evropu. U poljoprivredi razvija sistem za navodnjavanje i uvodi nove kulture, kao što je pamuk.
Uporedo sa modernizacijom Egipta, pokušava i da teritorijalno proširi svoju vlast. Po naređenju sultana, interveniše vojno u Arabiji, Grčkoj i Sudanu. U Arabiji se bori protiv pokreta Muhammeda ibn Abdulvehhaba. U Grčkoj je intervenisao nakon antiosmanskog ustanka marta 1821, ali su kasnije evropske sile uništile njegovu flotu u bici kod Navarina 1827. godine. U Sudanu traga za prirodnim bogatstvima i ljudskim resursima.
Osnažen vojnim uspjesima počeo je dovoditi u pitanje autoritet osmanskog sultana. Tri puta je preuzimao pohode protiv sultana i došao do same Anadolije. Iz Sirije se povukao na zahtjev velikih evropskih sila. Konačno 1841. godine sultan je njemu i njegovoj porodici dao pravo nasljedne uprave nad Egiptom i Sudanom.
Muhamed Ali-paša se nakon toga povukao s vlasti. Umro je 2. avgusta 1849. u Aleksandriji. Njegova porodica vladala je Egiptom sve do revolucije “Slobodnih oficira” 1952. godine.
Vakuf u Kavali
Muhamed Ali-paša je nakon imenovanja namjesnikom Egipta jednom posjetio rodni grad. U njemu je odlučio da uspostavi vakuf. Vakufski kompleks uključivao je džamiju, mekteb, medresu, biblioteku i javnu kuhinju. Poznat je pod nazivom Imaret.
Poznato je da su Grčka i Turska 1923. godine potpisale ugovor u Lausanni (Lozani), koji je uključivao obaveznu razmjenu stanovništva. Na osnovu tog ugovora muslimani iz Kavale su premješteni u Tursku, a u njihov grad došli su Grci većinom iz Izmira. O tome danas svjedoči Muzej grčkih izbjeglica, koji se u Kavali nalazi u zgradi nekadašnje muslimanske škole u blizini akvadukta koji je izgradio Pargali Ibrahim-paša. Nakon razmjene stanovništva, tragovi osmansko-islamske prisutnosti su izbrisani. Danas, je, međutim, obnovljen dio vakufa Muhamed Ali-paše.
Objašnjenje ove izuzetne politike je u okolnosti da je u vrijeme Muhamed Ali-paše i njegovih nasljednika u Egiptu živjela brojna grčka zajednica. Ovu zajednicu je paša veoma lijepo tretirao. Ta zajednica će inicirati da se u Kavali postavi spomenik Muhamed Ali-paši. S druge strane, tu je bila i briga egipatske vlade. Ona je pokazala pažnju za vakuf osnivača modernog Egipta koji je smatrala egipatskom državnom imovinom. Vakuf je obnovljen, osim munare na džamiji, i on, pod nazivom Imaret, danas služi kao luksuzni hotel.
Učešće Muhamed Ali-paše u pacifikaciji grčkog ustanka tako je u historijskom sjećanju potisnuto pred dobročinstvom rodnom gradu i grčkoj dijaspori. Tako se danas u Grčkoj čuva sjećanje na osnivača moderne države Egipat.
Piše: Fikret Karčić
Oslobođenje
