Mehmedalija Mak Dizdar: Žrtva svih sistema u kojima je djelovao

Mehmedalija Mak Dizdar, jedan od najvećih bosanskohercegovačkih književnika, rođen je u Stocu 17. oktobra 1917. godine. „Rođen sam u Stocu, pod mediteranskim nebom, pod kojim svaki stanovnik pokušava slikovito da govori, ako ne i da piše… Mogao bih svoj kraj da uporedim u mnogo čemu sa Sicilijom… Socijalni kontrasti moga zavičaja bili su i moja prva poetska inspiracija.“ – pisao je, između ostalog, Dizdar o svom rodnom Stocu u pismu izvjesnom italijanskom studentu iz Vicence Artemiu Gattou. Mediteransko nebo nad Stocem, obojeno bojama temperamenta i hercegovačkog inata, koje bdije nad vijekovima života ovog kraja, ostavilo je na Dizdara presudan otisak rodnog kraja, koji je opet, iako je veoma mlad napustio Stolac, ostao njegova najveća inspiracija.

Godine 1930. Dizdar napušta Stolac i upisuje Državnu šerijatsku gimnaziju u Sarajevu. Još kao gimnazijalac počinje da se bavi književnošću. Svoj prvi pjesnički tekst obajavljuje u listu Trezvenost pod pseudonimom Mak, koji je  privatno i službeno koristio do kraja svog života. Svoju prvu zbirku pjesama Vidovopoljska noć objavljuje 1936. godine u tek pokrenutoj „Novoj Biblioteci“, a njegova zbirka dobrim dijelom ostaje cenzurisana zbog reakcije vlasti na njene „društvenokritičke ideje“. Pored svog književnog djelovanja, u ovom periodu bavi se i novinarstvom, te poeziju i druge tekstove objavljuje u mnogim časopisima kao što su: Gajret, Novi Behar, Jugoslavenski list itd. Proučavajući djela naučnog socijalizma, u prvom redu djela Karla Marxa, Mak Dizdar dolazi u doticaj sa komunizmom- idejom u koju je predratnih godina duboko vjerovao.

Tokom Drugog svjetskog rata povlači se iz javnog života i pristupa partizanskom pokretu zajedno sa svojim bratom Hamidom. Zbog toga ustaške vlasti hapse njihovu majku Neziru i sestru Refiku, te ih odvode u logor Jasenovac iz kojeg se nikada nisu vratile. Mak Dizdar se nikada nije oporavio od ove tragedije, smatrajući je vlastitim grijehom.

Nakon Drugog svjetskog rata ponovo počinje da se bavi novinarstvom. Bio je urednik u novinskoj agenciji TANJUG za Bosnu i Hercegovinu do 1948. godine. Nakon rada u TANJUG-u, Dizdar postaje urednik sarajevskog dnevnog lista „Oslobođenje“, a na toj poziciji se zadržao naredne tri godine. Jedan je od osnivača „Seljačke knjige“, koja prerasta u „Narodnu prosvjetu“, jednu od najvećih izdavačkih kuća tog vremena u Jugoslaviji. Kao glavni urednik „Narodne prosvjete“ dolazi u sukob sa vlastima socijalističke Jugoslavije. Direktan povod za nasrtaj na Dizdara bio je izbor romana „Bihorci“ Ćamila Sijarića za najbolji jugoslavenski roman 1956. godine. U ovom romanu opisan je maćehinski odnos vlasti Kraljevine Jugoslavije prema sandžačkim Bošnjacima u periodu između dva svjetska rata. Tadašnjim vlastima se nije svidio ovakav izbor, pa zbog toga Mak Dizdar pada u nemilost države i gubi posao, a „Narodna prosvjeta“ biva ukinuta.

Mak Dizdar se i u godinama socijalističke Jugoslavije nalazi „sa druge strane barikade“. Nesklon socijalističkoj dogmatici i socrealističkoj estetici, Dizdar se u međuvremenu vraća književnom radu. Objavuljuje većinom poeziju. U časopisu „Život“ 1954. godine objavljuje poemu Plivačica, koju je iste godine, u nešto drugačijoj verziji, objavio kao zasebno izdanje. Od momenta kada je izgubio posao, iako materijalno nezbrinut, Dizdar počinje intezivnije da piše, te objavljuje više djela: Povratak (1958), pjesničke zbirke Okrutnosti kruga (1960), Koljena za Madonu (1963), Minijature (1965) i Ostrva (1966). Godine 1966. objavljuje djelo Kameni spavač koje je nastalo kao rezultat njegovog višegodišnjeg kreativnog i istraživačkog procesa, te nepresušnog izvora inspiracije njegovog rodnog kraja. Kameni spavač smatra se krunom Dizdarovog stvaralaštva i jednim od najznačajnijih djela bosanskohercegovačke književnosti. Neposredno pred smrt 1971. godine objavljuje zbirku Modra rijeka, a 1973. godine posthumno je objavljena njegova knjiga Slovo o slovu.

Pored objavljenih književnih djela i novinskih članaka, Dizdar je objavio i više naučno – istraživačkih radova, od kojih su najznačajniji: knjižica Stari bosanski epitafi i knjiga Stari bosanski tekstovi, koja je bila prva integralna antologija srednjovjekovne bosanske pismenosti i književnosti. Ovim radovima Mak Dizdar je na određeni način približio autentičnu kulturu srednjovjekovne Bosne jugoslavenskoj javnosti.

U časopisu Život, čiji je bio glavni urednik, pokrenuo je raspravu o jezičkom pitanju u Bosni i Hercegovini. Ovom problemu posvetio je pažnju u eseju Marginalije o jeziku i oko njega 1970. godine, u kojem se otvoreno zalaže za priznavanje bosanske varijante sprskohrvatskog jezika.

Mehmedalija Mak Dizdar umro je u Sarajevu 14. jula 1971. godine u 54. godini života. Posljednje godine njegovog života obilježile su, pored njegovog kreativnog vrhunca, stalne prijetnje, tajni i javni pritisci na njegovu ličnost, kao i razne političke malverzacije vezane za njegov privatni život. Ostat će upamćen kao jedan od najvećih bosanskohercegovačkih književnika, koji je čitav svoj život posvetio pisanoj riječi, te koji nije mijenjao sebe i svoje ideale, zbog čega je, na kraju krajeva, postao žrtva svih sistema u kojima je kreirao.

Za svoj rad dobio je više priznanja i nagrada. Neke od njih su: Nagrada Udruženja književnika Bosne i Hercegovine (1961), Šestoaprilska nagrada grada Sarajeva (1964), Zmajeva nagrada Matice srpske (1967), Dvadesetsedmojulska nagrada Socijalističke Republike Bosne i Hercegovine (1967), te Zlatni vijenac Struških večeri poezije (1969).

Za Intelektualno.com priredio: Dino Hajdar