Naseljavanje Jevreja u BiH datira iz XVI stoljeća, kada su, uslijed protjerivanja iz svoje domovine Španije, počeli u velikim seobama da trajno nastanjuju teritorij Osmanskog Carstva. U Bosanski sandžak i Sarajevo Jevreji Sefardi dolaze iz dva pravca, preko Soluna, Bitolja, Carigrada i Sofije, te preko Padove, Venecije, Zadra, Splita i Dubrovnika. Godine 1565. Jevreji u Sarajevu osnivaju svoju opštinu, te se ta godina uzima kao zvanična godina njihovog naseljavanja u BiH, iako prvi dokument o njihovom naseljavanju datira iz 1557. godine. Riječ je o sidžilu sarajevskog kadije, u kojem se spominje da je u gradu živjela jedna jevrejska porodica.
Jevrejska opština predstavlja centralnu ustanovu za sve Jevreje jednog mjesta. Opština je institucija u kojoj se vodio cjelokupan humanitarni i socijalni, te kulturni i društveni život Jevreja, sve do osnivanja prvih kulturnih društava u XIX stoljeću. Zbog toga osnivanje jevrejske opštine, kao stalne i centralne institucije, predstavlja krupan događaj za život Jevreja u Bosni i Hercegovini, te za njihovu asimilaciju sa lokalnim stanovništvom, koja se prvenstveno ogleda u jevrejskom prihvatanju bosanskog jezika i lokalnog načina života, iako komunikacija na španskom jeziku između Jevreja Sefarda nikada nije zamrla.
Sve do osnivanja novih jevrejskih opština, sarajevska opština je dugo godina bila jedina takva u BiH. Naseljavanje Jevreja u unutrašnjosti zemlje išlo je iz pravca Sarajeva. Tražeći bolji društveni standard i ekonomski prosperitet, Jevreji se iz Sarajeva naseljavaju u ostale dijelove Bosanskog ejaleta. U početku na seobu se odlučuju trgovci i zanatlije, a kasnije za njima odlaze i njihove porodice, te u novoj sredini oni osnivaju nove opštine. Prva zajednica jevrejskog stanovništva u BiH, nakon Sarajeva, osnovana je u Travniku. U vezirskom gradu prema popisu stanovništva iz 1879. godine živilo je 374 Jevreja. Iz Travnika je dalje tekla migracija Jevreja u srednjoj Bosni, pa tako travnički Jevreji naseljavaju gradove kao što su Bugojno, Jajce, Tešanj i Zenica u kojima je do 1941. godine živilo po deset ili više jevrejskih porodica.
Tok i pravac naseljavanja Jevreja u ostalim krajevima BiH sličan je, ili isti, kao u Travniku i srednjoj Bosni. S kraja XVIII i kroz XIX stoljeće Jevreji se naseljavaju u veće provincijske centre, odakle se dalje naseljavaju u periferiju. U manjim sredinama nisu se mogle razviti veće jevrejske zajednice, te se zbog toga veći gradovi, odnosno njihove opštine, javljaju kao centri za čitavu regiju. Tako je Banja Luka bila centar jevrejske zajednice Krajine, Tuzla sjeveroistočne Bosne, Zvornik istočne Bosne, te Mostar Hercegovine.
Uprkos svom drugačijem porijeklu, Jevreji se u Bosni i Hercegovini nisu razlikovali od ostalog lokalnog stanovništva. Njihovo prihvatanje bosanskog jezika i bosanske kulture življenja imalo je presudan uticaj da u BiH nikada ne zažive zatvorena jevrejska geta, karakteristična za zapadnu Europu. Jevrejska naselja u većim bh. gradovima nisu bila zatvorena, a u manjim sredinama čak nisu ni postojala, već su u njima Jevreji živjeli na raznim gradskim lokacijama izmješani sa ostalim stanovništvom.
Jevrejske opštine nisu bile finansijski imućne institucije. Članovi opštine su mjesečnim članarinama obezbjeđivali novac neophodan za izdržavanje službenika opštine i lokalnog hrama – sinagoge. Svaka opština imala je jednog sveštenika i jednog podvornika „šamaša“, a u pojedinim opštinama, uslijed finansijske oskudice, ove dvije funkcije su bile objedinjene. Također, u sklopu jevrejskih opština djeca su dobivala osnovno vjersko obrazovanje.
U periodu austrougarske uprave nad BiH dolazi do novih naseljavanja Jevreja u BiH, koje je obilježeno dolaskom Jevreja Aškenaza iz srednje i istočne Europe, te migracijama u samoj zemlji. Dolazak Aškenaza je donio određene promjene u opštinskim organizacijama, pa su tako u Sarajevu, Banja Luci i Tuzli pored ranijih opština Jevreja Sefarda organizovane i opštine Jevreja Aškenaza. U ostalim gradovima opštinska organizacija je ostala ista, ondosno Aškenazi nisu organizovali posebne opštine, već su pristupili postojećim.
Do 1941. godine u Bosni i Hercegovini su postojale 24 jevrejske opštine u 20 bh. gradova. Ukupno je 1941. godine u BiH živjelo 14.710 Jevreja, od čega 11.400 u Sarajevu. Tokom Drugog svjetskog rata ustaška vlast NDH i nacistička vlast Trećeg Rajha, provodeći holokaust nad Jevrejima, ugasile su sve postojeće jevrejske opštine u BiH, uništavajući njihovu imovinu i rukopise. Danas u Bosni i Hercegovini jedino egzistira sarajevska opština, koja je ponovo kao najstarija ostala i jedina jevrejska opština u našoj zemlji.
Za Intelektualno.com priredio: Dino Hajdar
