Izet Šabotić uposlenik je Filozofskog fakulteta Univerziteta u Tuzli u zvanju redovnog profesora. Autor je i koautor 11 knjiga i pet udžbenika, a urednik i recezent je više od 90 knjiga iz oblasti historije i arhivistike. Aktuelni je urednik časopisa Historijski pogledi. S profesorem smo razgovarali o temi agrarnih odnosa u Bosni i Hercegovini kroz historiju, te o radu Centra za istraživanje moderne i savremene historije (CIMOSHIS) Tuzla.
Razgovarao: Faris Marukić
Intelektualno: Možete li nam ukratko predstaviti rad CIMOSHIS Tuzla?
Šabotić: Centar za istraživanje moderne i savremene historije Tuzla (CIMOSHIS Tuzla) je naučno i strukovno udruženje osnovano sredinom 2017. godine, s ciljem proučavanja i promovisanja historijskih znanja i vrijednosti. Riječ je o neprofitabilnoj naučnoj asocijaciji, koja okuplja naučnike, stručnjake i zaljubljenike u historijsku nauku. CIMOSHIS Tuzla ima svoje organe: Izvršnog direktora (prof. dr. Sead Selimović), Upravni odbor (predsjednik prof. dr. Izet Šabotić), Skupštinu (predsjednik mr. Omer Zulić) i sekretara (mr. Jasmin Jajčević). Pored navedenog rukovodstva, CIMOSHIS Tuzla okuplja 20-ak profiliranih naučnika, doktora, te mladih doktoranata i magistara historijskih nauka s cijelog prostora Bosne i Hercegovine. Tu su naravno i naši saradnici iz zemalja regiona i šire (Hrvatska, Crna Gora, Srbija, Makedonija, Slovenija, Turska, Poljska, Bugarska i dr.). S ciljem istraživanja i promoviranja historijskog znanja, CIMOSHIS Tuzla je pokrenuo časopis Historijski pogledi u kojem se objavljuju naučni i stručni članci i rasprave iz nacionalne, opće i lokalne historije. Dosada je objavljeno pet brojeva časopisa, u kojima je prezentovana u oko 70 članaka veoma zanimljiva i raznovrsna historijska problematika. Da se radi o ozbiljnom naučnom časopisu najbolje potvrđuje činjenica da je časopis Historijski pogledi uvršten u ukupno 29 međunarodnih baza, među kojima i u onim od svjetskog značaja, poput međunarodne SCOPUS baze, što je između ostalog i potvrda vrijednosti ovog časopisa. Osim toga, CIMOSHIS Tuzla je u protekle četiri godine realizirao nekoliko vrijednih naučnih projekata, među kojima su posebno važne godišnje međunarodne naučne konferencije i okrugli stolovi, posvećeni aktuelnoj historijskoj problematici i važnim pitanjima iz ove oblasti. Naučno-istraživački opus CIMOSHIS Tuzla je vidljiv i kroz izdavačku djelatnost, gdje je u protekle četiri godine u izdanju CIMOSHIS Tuzla publikovano 15-ak izuzetno vrijednih historijskih publikacija. Na taj način, CIMOSHIS Tuzla je dao značajan doprinos razvoju bosanskohercegovačke historiografije, te odgovorio zacrtanim ciljevima i zadacima. U promoviranju historijskog znanja CIMOSHIS Tuzla je ostvario blisku i plodonosnu naučnu i stručnu saradnju sa brojnim naučnim i stručnim ustanovama u zemlji i inozemstvu: institutima, arhivima, zavodima, strukovnim i naučim udruženjima u Bosni i Hercegovini i inozemstvu.
Intelektualno: Agrarno pitanje u Bosni je aktualno još od vremena osmanske uprave, na koji način su se odvijali agrarni procesi u tom vremenu?
Šabotić: U prošlosti je agrarno pitanje na bosanskohercegovačkom prostoru igralo veoma značajnu ulogu. U vrijeme osmanske uprave (1463-1878), agrarno pitanje je imalo svoje specifikume u odnosu na ostale dijelove Carstva. Ovo pitanje posebno dolazi do izražaja u vremenu provođenja tanzimatskih reformi (1839-1876), pri čemu se značajno zaoštravaju odnosi između čifluk sahibija (zemljovlasnika) i čifčija (zemljoobrađivača). Složene agrarne odnose u Bosni, osmanske vlasti su pokušale riješiti donošenjem niza propisa (Ramazanski zakon 1858., Saferska naredba 1859.), ali bezuspješno su se ti odnosi dalje radikalizirali. Isti nisu predstavljali samo ekonomsko-socijalno, već i nacionalno pitanje, koje do izražaja dolazi posebno u vrijeme Velike istočne krize (1875-1878), odnosno ustanka hrišćanskih-pravoslavnih seljaka u Bosni. Složeno agrarno pitanje je poslužilo kao povod za ustanak i rješavanje srpskog nacionalnog pitanja. Ishod Velike istočne krize jeste Berlinski kongres (1878), na kojem je članom 25. Austro-Ugarska dobila mandat da okupira Bosnu i Hercegovinu.
Intelektualno: Kako se austrougarska vlast odnosila prema agrarnom pitanju?
Šabotić: Agrarno pitanje je bilo aktualno cijelo vrijeme austrougarske uprave u Bosni i Hercegovini i predstavljalo je jedno od najsloženijih pitanja tog vremena. Austrougarska vlast je prihvatila zatečeno agrarno zakonodavstvo te donijela Gruntovnički zakon 1884. godine, kojim je utvrđen status čifčijskih (kmetskih) selišta i beglučke zemlje. U vjersko-konfesionalnom pogledu, čak 91,1% zemljoposjednika ovih zemljišta činili su muslimani, dok su 80,5% obrađivača zemlje čifčija (kmetova) činili pravoslavci, a 19,5% ostali. Navedeni odnos vlasništva i socijalne pozicioniranosti značajno je uticalo na agrarne prilike u Bosni i Hercegovini u ovom vremenu. Čifčije su obligatornim načinom otkupljivali čifčijska selišta, ali je taj proces tekao sporo. Zbog toga, te jako zamršenih i složenih odnosa u oblasti agrara donesen je 1911. godine Zakon o fakultativnom otkupu kmetskih selišta, što je rezultiralo ubrzanom otkupu istih. Do početka Prvog svjetskog rata otkupljeno je oko 38.000 čifčijski selišta, ili oko 350.000 ha. To je značilo da je toliko zemlje promijenilo vlasnika – najviše u korist pravoslavne komponente (76%), a potom katoličke (23%). Ovim procesima provedenim u oblasti agrara, došlo je do znatnog ekonomskog siromašenja bosanskohercegovačkih aga i begova, a samim tim i do slabljenja njihove političke pozicioniranosti u društvu. Prvi svjetski rat je prekinuo proces otkupa čifčijskih selišta, ali je ovo pitanje i dalje ostalo veoma aktuelno i kompleksno.
Intelektualno: Koliko je važno agrarno pitanje za historiju Bosne i Hercegovine u prvoj polovini 20.stoljeća?
Šabotić: Nakon Prvog svjetskog rata i stvaranja K SHS 1918. god, jedan od prvih političkih zadataka nove vlasti bio je provedba agrarne reforme, po principu da zemlja pripada onome ko je obrađuje. Prema raspoloživim podacima, preko 62% privatne zemlje u Bosni i Hercegovini bilo je u vlasništvu Bošnjaka. Agrarno pitanje je pred kraj Prvog svjetskog rata dobilo radikalne oblike otvorenim nasrtajima na begluke i preostala čifčijska selišta, pri čemu se pljačkala i palila imovina aga i begova. Zbog važnosti agrarnog pitanja, vlast na čelu s regentom Aleksandrom Karađorđevićem donosi u februaru 1919. tzv. Prethodne odredbe i započinje agrarnu reformu na jedan radikalan način, legalizacijom pljačke i otimačine koja je dotada urađena. Agrarna reforma u Bosni i Hercegovini je započela najradikalnije od svih jugoslovenskih prostora, kao jedan dugoročno osmišljen projekat. Veoma brzo je donesen čitav set propisa, koji su podrazumijevali uzurpaciju čifčijskih selišta i begluka. Tome je posebno doprinijela Uredba o upisu vlasništva bivših kmetskih selišta u zemljišnim knjigama u Bosni i Hercegovini donesena 1919. godine. Na taj način, država je otkupila i po mizernoj cijeni uzurpirala više od 751.000 ha obradive zemlje-čifčijskih selišta, koja su bila u vlasništvu aga i begova. Uzurpiranim čifčijskim selištima vlast je namirila 113.103 kmetovske porodice, koje su u vjersko-konfesionalnom pogledu pripadale pravoslavnoj komponenti.
Beglučka zemlja je bila poseban problem. Ukupno je u Bosni i Hercegovini u ovom vremenu bilo 9.490 posjednika s ukupnom površinom od 4.861.470.624 dunuma zemlje. Iako su centralističke vlasti u Beogradu obećali JMO i njenom predsjedniku Mehmedu Spahi da u provođenju agrarne reforme neće zadirati u beglučka zemljišta, ipak to obećanje nije održano. U nekoliko navrata doneseno je nekoliko propisa koji su se odnosili na beglučke zemlje. Od kojih su najvažniji Zakon o beglučkim zemljama iz 1928., Uredba o postupanju sa beglučkim zemljama iz 1928. godine, Zakon o finansijskoj likvidaciji odštete za beglučke zemlje iz 1929., te Zakon o likvidaciji agrarne reforme na velikim posjedima iz 1933. godine. Navedeni pravni akti su omogućili da država po bagatelnoj cijeni otkupi do 1933. godine više od 400.000 ha beglučke zemlje u Bosni i Hercegovini. O kakvom tempu provođenja agrarne reforme se radi, najbolje pokazuje činjenica da je od 55.000 zahtjeva, riješeno do 1933. oko 52.000 prijava, a ostalo je za rješavanje još 3.000 sporova. Likvidacija beglučkih odnosa u Bosni i Hercegovini odvijala se sve do početka Drugog svjetskog rata. Provođenje agrarne reforme i otkup beglučke zemlje urađen je po mizerno niskoj cijeni od 38 dinara za ha, što je bilo svega 1,5% od stvarne tadašnje cijene zemljišta. Agrarnom reformom, provedenom od 1919. do 1941. godine u Bosni i Hercegovini je oduzeto 1.175.305 ha zemlje, što je potpuno osiromašilo, ponajviše bosanskohercegovačke age i begove, kao i druge veleposjednike. Provođenje agrarne reforme imalo je za cilj ne samo socijalno-ekonomske promjene, već se očigledno radilo o nacionalno-etničkim ciljevima usmjerenim ka oduzimanju zemlje od predstavnika jednog naroda, u ovom slučaju Bošnjaka, i davanju iste seljacima drugog naroda, u ovom slučaju Srbima. Tako da je agrarna reforma provođena od 1919. do 1941. godine bila pogubna za bošnjačke veleposjednike age i begove, koji su ovim procesom potpuno ekonomski osiromašili.
Intelektualno: Koliko je agrarno pitanje bilo bitno za novu vlast po okončanju Drugog svjetskog rata?
Šabotić: Nakon Drugog svjetskog rata prilike na selu u Bosni i Hercegovini bile su veoma složene i teške. Oko 83% stanovništva činila je seoska populacija. Selo je u toku Drugog svjetskog rata imalo velike gubitke. Stočni fond je smanjen za 70%. Slično stanje je bilo u voćarstvu, povrtlarstvu i vinogradarstvu, a oko 33% stambenih i privrednih objekata na bosanskohercegovačkom selu je stradalo, kao i veliki broj mlade seoske populacije. Nakon provedene agrarne reforme 1919-1941. godine u Bosni i Hercegovini je prevladavao sitni individualni poljoprivredni posjed sa slabim-primitivnim načinom obrade zemlje i svaštarenjem u samoj poljoprivrednoj proizvodnji. Lošoj situaciji nakon Drugog svjetskog rata u oblasti agrara doprinio je hronični nedostatak poljoprivredne opreme. Prioritetno, kratkoročno za komunističku vlast je bilo važno pokrenuti aktivnosti u oblasti poljoprivredne proizvodnje, kako bi se ublažila nestašica hrane, koja je bila evidentna u Bosni i Hercegovini neposredno nakon Drugog svjetskog rata.
Intelektualno: Koje je mjere poduzimala komunistička vlast na planu uređenja agrarnih odnosa nakon Drugog svjetskog rata?
Šabotić: U složenim prilikama na selu, komunistička vlast je prioritet dala provođenju agrarne reforme i kolonizacije. U ukupnim složenim okolnostima u kojima se zemlja našla, trebalo je izvršiti neophodne pripreme za provođenje agrarne reforme i kolonizacije, gdje je, pored velike podrške od strane seoskog stanovništva i bezemljaša, bilo i onih seoskih kategorija koje su se otvoreno suprotstavili provođenju agrarne reforme i kolonizacije. Ovo najviše iz razloga, jer su bili svjesni da će istom doći do ugrožavanja njihovog statusa, odnosno do promjene vlasničkih odnosa na njihovu štetu. Otpor provođenju agrarne reforme posebno je bio izražen kod veleposjedničkih kategorija i vjerskih zajednica na cijelom prostoru Bosne i Hercegovine. Da bi se ušlo u process provođenja agrarne reforme i kolonizacije, neophodno je bilo izvršiti sve potrebne pripreme, vezane za osiguranje zakonodavno-pravnih, ali i drugih uslova, poput osiguranja smještaja, stoke, mašina, odjeće i drugog materijala. Savezni Zakon o agrarnoj reformi i kolonizaciji je donesen u avgustu 1945. godine, i to je bio prvi propis koji se odnosio na vlasničke odnose u DFJ. Zakonom je bilo utvrđeno osnovno načelo, da zemlju može dobiti samo onaj ko je obrađuje. Za provođenje agrarne reforme i kolonizacije, bilo je predviđeno formiranje zemljišnog fonda, koji bi sačinjavali uzurpirani veliki posjedi iznad 45 ha, posjedi vjerskih ustanova iznad 10 ha, konfiskovani posjedi državnih neprijatelja, zemljišni posjedi lica njemačke narodnosti, te posjedi bez vlasnika. Pravo prvenstva u dodjeljivanju zemlje imali su zemljoradnici bez zemlje, ili s nedovoljno zemlje, koji su bili borci partizanskih jedinica. Savezni Zakon dao je u nadležnost republičkim ministarstvima poljoprivrede u provođenju agrarne reforme i kolonizacije. Sve republike su donijele vlastito zakonodavstvo o agrarnoj reformi i kolonizaciji, i sve republike su imale svoje specifikume u provođenju agrarne reforme i kolonizacije. U Bosni i Hercegovini su na udaru agrarne reforme i kolonizacije bili preostali veliki zemljišni posjedi, posjedi narodnih neprijatelja te posjedi vjerskih zajednica.
Intelektualno: Kakva je bila struktura zemljišta po vlasničkom principu, koja je ulazila u Zemljišni fond agrarne reforme i kolonizacije?
Šabotić: Zemljišni fond agrarne reforme i kolonizacije u Bosni Hercegovini je bio heterogen, iznosio je oko 135.000 ha, odnosno oko 150.000 ha sa zemljom odseljenih kolonista u Vojvodinu. Zemljišni fond u Bosni i Hercegovini su činili veliki posjedi sa 16,15%, posjedi iseljenih pripadnika stranih narodnosti, pretežno Poljaka 13,20%, posjedi odseljenih Nijemaca 11,52%, posjedi odseljenih kolonista 18,27%, zemljoradnički posjedi 10,23%, posjedi konfiskovanih narodnih neprijatelja 8,19%, posjedi vjerskih ustanova 5,07%, posjedi banaka i preduzeća 3,44%, i znatno manje drugi posjedi.
Intelektualno: Kako je podijeljena zemlja iz Zemljišnog fonda?
Šabotić: Zemlja iz zemljišnog fonda u Bosni i Hercegovini je podijeljena velikom broju korisnika. Povlašteni korisnik bio je državni poljoprivredni sektor, dok su siromašne seoske kategorije, bile u podređenom položaju po ovom pitanju. Državni agrarni sektor (poljoprivredna dobra, zemljoradničke zadruge, poljoprivredne stanice, voćni rasadnici i dr.) dobili su oko 60.000 ha zemlje, li 44,43%, agrarni interesenti (njih 14.382) dobili su 27.071 ha, ili 20,05%, unutrašnji kolonisti (njih 1.620) dobilo je 5.500 ha zemlje ili 4,09%., SRZ su dobile do 1948. godine svega 3.580 ha zemlje, ili 2,65%, dok je Ministarstvo šumarstva Bosne i Hercegovine dobilo iz zemljišnog fonda oko 28.136 ha, ili 20,84%. Do kraja 1948. godine, više od 14.510 ha, ili 10, 75% zemlje je ostalo nepodijeljeno.
Intelektualno: Kakve su bile posljedice provedene agrarne reforme u Bosni i Hercegovini?
Šabotić: Ovakvom raspodjelom zemlje iz zemljišnog fonda došlo je do daljeg usitnjavanja zemljišnog posjeda, što je imalo negativne posljedice po razvoj poljoprivrede, koja je nazadovala nakon provedene agrarne reforme i kolonizacije. Agrarnom reformom od 1945. do 1948. godine u Bosni i Hercegovini ojačan je segment državnog agrarnog sektora, kome su pripali najveći kompleksi obradivog zemljišta, koje je poslužilo za osnivanje poljoprivrednih dobara, kako saveznih, tako i republičkih, koja su postala glavni poljoprivredni obrađivači. Forsiranje, SRZ nakon 1948. godine pokušalo se privatno vlasništvo zamijeniti zadružnim. Međutim, taj koncept poljoprivrednog razvoja je brzo napušten i već je do 1953. godine bio likvidiran.
Posljedice provedene agrarne reforme i kolonizacije u Bosni i Hercegovini bile su obimne i dalekosežne. Težnja velikog broja siromašnog seljaštva, da konačno dobije zemlju u vlasništvo nije ostvarena u skladu sa proklamovanom politikom komunističke vlasti, jer je veliki broj seoskog stanovništva ostao van domašaja agrarne reforme i kolonizacije. Kao glavni rezultat agrarne reforme i kolonizacije nameće se promjena vlasničkih odnosa, koja se više ogleda kroz državni i nacionalno-etnički, nego kroz ekonomsko-socijalni rezultat, što je bio nastavak započetih procesa u agraru, agrarnom reformom provedenom od 1919. do 1941. godine.
Posebno na udaru bila imovina Islamske zajednice, kojoj je uzurpirano oko 5.000 ha vakufske zemlje. Samo u Tuzli konfiskovano je preko 1.500 dunuma Turali-begovog vakufa, te 1.350 dunuma vakufa Tahire hanume Tuzlić. Tako je došlo do ekonomskog slabljenja Islamske zajednice, te sve snažnijeg uticaja vlasti na prilike u njoj. Druge dvije vjerske zajednice su imale daleko manji pritisak po ovom pitanju.
Intelektualno: Kakva je bila politika kolonizacije u Vojvodini?
Šabotić: Provođenjem kolonizacije u Vojvodini ostvarile su se vjekovne težnje srpskog nacionalnog korpusa da se na jedan radikalan način izmjene posjedovno-agrarni odnosi na ovom prostoru u njihovu korist. Osnova za provođenje kolonizacije bila je konfiskacija zemljišnih posjeda Nijemaca, kojima je oduzeto 97.490 posjeda sa 637.939 ha zemlje. Na te zemljišne posjede planirano je naseljavanje 45.000 kolonističkih porodica pretežno iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Crne Gore. Pretežno se radilo o srpskom nacionalnom kolonističkom elementu. Najveću kolonističku kvotu od 12.000 porodica imala je Bosna i Hercegovina. Proces kolonizacije uz određene organizacione poteškoće odvijao se po planu. Kolonisti su se naseljavali počev od septembra 1945. godine u unaprijed utvrđena područja. Prema raspoloživim podacima, bosanskohercegovačke kolonističke porodice naselile su ukupno 122 naselja u 28 srezova u Banatu i Bačkoj. Iz Bosne i Hercegovine u Vojvodinu do kraja 1948. godine, naselilo se ukupno 13.200 porodica sa 83.091 članom. Najveći broj kolonista, koji su se naselili u Vojvodinu bili su s područja Bosanske Krajne 24,4% i Hercegovine, oko 12%. Riječ je o područjima koja su pretežno bila naseljena srpskim nacionalnim korpusom. Prema raspoloživim podacima oko 98% kolonističke populacije naseljene u Vojvodini činili su Srbi, dok je broj Hrvata i Bošnjaka bio neznatan. Stoga se može zaključiti da je jedan od ciljeva kolonizacije u Vojvodinu bio etničko-nacionalnog karaktera, jer je nakon provedene kolonizacije Vojvodina postala srpski nacionalno-etnički prostor.
Intelektualno: Da li su seljaci odlazili dobrovoljno ili je postojao neki vid državne prisile?
Šabotić: Kolonizacija u Vojvodini je provođena organizirano, ciljano i uz značajnu podršku i propagandu koja je provođena od strane državnih i partijskih organa. Zbog ukupne složenosti seljačkog pitanja u Bosni i Hercegovini, interes seoske populacije, uglavnom Srba za preseljenje u Vojvodinu bio je izuzetno veliki. Iz tih razloga naseljenička kvota za Bosnu i Hercegovinu se nekoliko puta povećavala. Prednost u kolonizaciji imale su porodice pripadnika partizanskih jedinica. Vojvodina je nudila novu nadu, posebno seoskoj populaciji iz pasivnih planinskih i brdskih krajeva, tako da je za kolonizaciju postojao veliki interes od strane navedene populacije. Međutim, značajan broj preseljenih kolonista nije se snašao niti valjano adaptirao u novoj sredini, a bilo je i onih koji nisu bili zadovoljan s onim što su dobili u Vojvodinu, te su se nakon izvjesnog vremena vratili u zavičaj. Prema raspoloživim podacima oko 1.300 kolonističkih porodica se vratilo iz Vojvodine u zavičaj.
O ovim i drugim brojnim agrarnim pitanjima prof.dr. Izet Šabotić govori više u svojoj novoj knjizi: TVRDA KORA I KRVAVE BRAZDE-Agrarna reforma i kolonizacija u Bosni i Hercegovini od 1945. do 1948. godine, Tuzla 2021. Osim toga, prof. Šabotić je autor više desetina članaka i rasprava te još dvije publikacije koje se bave bosanskohercegovačkom agrarnom problematikom: Agrarne prilike u Bosanskom ejaletu (1939-878), Tuzla 2013, Čifčijski odnosi i promjena vlasništva nad zemljom u Bosni I Hercegovini (1878-1918), Tuzla 2019.
Intelektualno.com
