Vrijeme najvećeg vojnog i političkog uspona Osmanskog carstva vezuje se za 16. stoljeće. Stoljeće u kojem se u Bosni kao i u ostatku carstva javljaju istaknute ličnosti kao i vakifi. Bosna predstavlja plodno tlo iz kojeg su Osmanlije crpile ljudstvo, a vremenom su se izdvajale ličnosti koje su postajale značajni vojskovođe i državnici. Među poznatim Bošnjacima biješe i Ferhat-paša iz čuvene porodice Sokolović. Ferhat-paša je bio kliški i bosanski sandžak-beg, kao i prvi bosanski beglerbeg i beglerbeg Budimskog pašaluka. Godine 1574. Ferhat je imenovan za bosanskog sandžak-bega. Obzirom da je Banja Luka već tada, tačnije od 1553. godine, bila sjedište sandžak-bega, Ferhat-paša, po imenovanju na ovu funkciju, dolazi u grad na Vrbasu. Dolaskom Ferhat-paše u Banja Luku otpočinje novo razdoblje u razvoju ovog šehera. On je u gradu na Vrbasu podigao mnoštvo građevina u vidu zadužbina. Smatra se da je u periodu od 1579. do 1587. godine izgradio 216 zdanja od kojih je najreprezentativnija i najznačajnija džamija Ferhadija.
Ferhat-pašina džamija podignuta je 1579. godine u nekadašnjem Donjem Šeheru, nedealeko od tvrđave Kastel. Ferhadija, nazvana tako prema svom osnivaču, predstavljala je veoma značajan i vrijedan spomenik. Svojom ljepotom dominirala je čitavom okolinom. Ova banjalučka ljepotica građena je klasičnim osmanskim stilom. Ferhat-pašina džamija prema konstrukciji izdvaja se iz standardnog načina gradnje kupolastih džamija u BiH te uz Gazi Husrev-begovu džamiju predstavlja jedinstven primjer. Također, od drugih osmanskih džamija u BiH razlikuje se i prema visini tambura, koji je kod Ferhadije izrazito visok.
Tlocrtno rješenje Ferhadije bilo je razvijenije te je rezultiralo prostornom artikulacijom kao višekupolni sistem. Sofe, sa četiri kamena stuba koja su bila povezana lukovima, bile su otvorene te su iz njih ulazilo u centralni džamijski prostor. Sofe su bile natkrivene sa tri kupole, od kojih je srednja bila najuzdignutija te je na taj način naglašen prostor za ulaz. Obavljanje molitve bilo je moguće i u prostoru sofa gdje su se na sjeverozapadnom zidu nalazila dva mihraba. Najprezentativniji dio ovog objekta je ulazni portal, sačinjen od profilisanog okvira od kamena sedre, ukrašen vijencem od manjih i većih trolisnih motiva. Masivna dvokrilna vrata krase halke. Unutrašnjost džamije krasi namještaj koji je sav od mramora. Na lijevom bočnom zidu nalazi se kaligrafski ornament koji sadrži čitavo jedno poglavlje iz Kur`ana. Sa desne strane građevine nalazila se vitka i elegantna munara koja je dostizala visinu do 43m te je bila specifična po ulazu koji je bio iz vana.
U sklopu kompleksa Ferhat-pašine džamije porde šadrvana nalazila su se još i tri turbeta: Ferhat-pašino turbe, Turbe Ferhat-pašinih bajraktara i Turbe Safi-kadune. Rušenje banjalučkog bisera džamije Ferhadije Ferhat-pašina džamija djelimično je uništena eksplozivom 7. maja 1993. godine. Potpuno rušenje i uklanjanje materijalnih ostataka cjelokupnog kompeksa džamije naredila je vlada tzv. Republike Srpske, a ostaci su odvezeni na obližnju gradsku deponiju. Dan rušenja Ferhadije, simbola Banja Luke, proglašen je za Dan džamija u BiH, na osnovu čega se sačuvalo trajno sjećanje na urbicid koji je izvršen u gradu na Vrbasu. Godine 2001. Islamska zajednica Banja Luke pokreće ponovnu gradnju ove bogomolje. Na ceremniji postavljanja kamena temeljca, koja se odvijala 7. maja 2001. godine, došlo je do napada na okupljene Bošnjake. Napad je izvršen od strane srpskih nacionalista koji su bili protiv ponovne izgradnje džamije, koja je na tom mjestu stajala skoro 500 godina.
U napadu na okupljene kamenicama bilo je i povrijeđenih, a jedan Bošnjak je podlegao povredama. Međutim, ovaj događaj nije obeshrabrio Bošnjake i njihovu želju za obnovom simbola postojanja Bošnjaka i islama u Banja Luci. Nedugo nakon incidenta u tajnosti, uz velike mjere obezbjeđenja, postavljen je kamen temeljac, a gradnja Ferhadije mogla je otpočeti. Obnova Ferhadije trajala je 15. godina, izgradnja i rekonstrukcija povjerena je arhitektu Mehmedu Hamidoviću. Radovi su izvođeni kao i prilikom gradnje džamije 1579. godine te je korišten isti materijal i isti način gradnje. U novu džamiju iskorišteno je oko 85 posto kamena s originalne džamije, a kamen koji je nedostajao vađen je iz istog kamenoloma iz kojeg potiče kamen sa stare Ferhadije. Dvadeset i tri godina nakon rušenja, Ferhadija je ponovno zablistala u svom punom sjaju. Svečano otvorenje džamije bilo je 7. maja 2016. godine, kada se ova Banjalučanka vratila svome gradu ljepša nego ikada.
Za Intelektualno.com piše: Nermana Crnčalo
