Bosna i Hercegovina je u svojoj bogatoj historiji imala značajne i velike ličnosti koje su znatno doprinijele razvoju nacionalne historije i određenih naučnih oblasti. Obično su te osobe zaboravljene ili marginalizirane, te se njihovom naučnom opusu nedovoljno pruža pažnje i prostora. Takav je slučaj i sa stručnjacima koji su doprinijeli razvoju društvenih i humanističkih nauka. Nakon završetka Drugog svjetskog rata došlo je do ekspanzije upravo historije i arheologije, te je zanimanje za antičku prošlost bosanskohercegovačkih krajeva postalo znatno veće. U tom periodu se posebno istakla sarajevsko historijsko – arheološka škola koja je iznjedrila brojne stručnjake iz navedenih oblasti. Plejadu vrsnih naučnih kadrova koji su djelovali u tom razdoblju s pravom treba početi s imenom prof. sc. dr. Esada Pašalića, koji je dao neizmjeran doprinos u izučavanju antičke arheologije i historije u kontekstu prostora Bosne i Hercegovine, te ostao upamćen po velikom broju objavljenih publicističkih izdanja naučnog karaktera. Kako bi se detaljno opisala cjelokupna biografija i bogata akademska karijera historičara, arheologa i klasičnog filologa dr. sc. Esada Pašalića neophodno je sagledati njegov cjelokupan opus i značaj unikatnih naučnih otkrića za bosanskohercegovačku historiju. U bosanskohercegovačkoj javnosti je nažalost malo poznata činjenica da je profesor Pašalić bio prvi bosanskohercegovački doktor antičke arheologije, a ukupno tek drugi doktor općenito iz te naučne oblasti.
Pašalić je rođen u Tuzli 1915. godine, gdje je i završio osnovnu školu. Srednjoškolsko obrazovanje je započeo u tuzlanskoj gimnaziji, a dalje nastavio u Bihaću. Završivši bihaćku gimnaziju sa izvanrednim uspjehom 1933. godine upisao je Filozofski fakultet u Beogradu. Treba istaći da je tokom školovanja u Bihaću, Esad Pašalić bio stipendista Društva „Gajret“. Filozofski fakultet u Beogradu na oblasti klasične filologije sa historijom starog vijeka i arheologijom završio je 1938. godine. Daljni put, profesora Pašalića je odveo u Berane (Sandžak, Crna Gora), gdje je kao profesor historije radio u gimnaziji, a kasnije je dekretom Ministarstva bogoštovlja i nastave, tadašnje tzv. Nezavisne države Hrvatske, prešao u Drugu mušku realnu gimnaziju u Sarajevu. Uobičajen kontinuitet života u tadašnjem periodu zaustavio je rat koji je zahvatio cijelu Jugoslaviju. Tokom Drugog svjetskog rata, Pašalić se stavio na stranu antifašističkog pokreta i sarađivao sa Narodno – oslobodilačkim pokretom. Nakon završetka rata nalazio se na različitim odgovornim pozicijama u organima republičke uprave i tadašnje vlasti. Ipak, stanje u historiji i arheologiji nakon završetka rata znatno se popravilo, a sa osnivanjem Filozofskog fakulteta u Sarajevu 1950. godine dolazi do ubrzanog razvoja naučne djelatnosti u svim segmentima i pojačanog interesovanja za istraživanjem što je znatno uticalo na bogatu karijeru i stvaralaštvo Esada Pašalića.
Na Filozofskom fakultetu u Sarajevu proveo je petnaest godina obnašajući različite funkcije. Na dužnost starijeg asistenta izabran je 1952. godine, a kasnije je bio vanredni profesor. Godine 1965. biva izabran u zvanje redovnog profesora na oblasti Stari vijek. Potvrda impozantnog naučnog i političkog djelovanja su mnoge pozicije na kojima se nalazio. Dužnost dekana Filozofskog fakulteta u Sarajevu obavljao je dva puta. Između ostalog bio je predsjednik Udruženja univerzitetskih nastavnika i naučnih radnika BiH, predsjednik Istorijskog društva BiH i potpredsjednik Arheološkog društva Jugoslavije. Biran je za narodnog poslanika, a dobitnik je i Dvadesetsedmojulske nagrade. Izuzetan naučni doprinos potvrđen je članstvom na prestižnom Arheološkom institutu u Berlinu čime je profesor Pašalić izašao iz okvira tadašnje Jugoslavije, te postao popularan i poznat među evropskom naučnom elitu. I u današnjem vremenu u kontekstu antičke historije i arheologije, radovi profesora Pašalića su izučavani na brojnim evropskim univerzitetima.
Dijapazon historijskih tema o kojima je pisao raznolik je i zadivljujuće velik, ali uglavnom je ostao vezan za topografiju odnosno ubikaciju pojedinih rimskih naselja i komunikacija na prostoru Bosne i Hercegovine, rudarstvo, ekonomiju, kulturu i rimsko osvajanje ilirskih prostora. Već 1953. godine počeli su se objavljivati prvi njegovi radovi. U časopisu Glasnika Zemaljskog muzeja 1954. godine objavljen je članak pod nazivom „O antičkom rudarstvu u Bosni i Hercegovini“. U radu je pored neosporivih činjenica o važnosti rudnika u Bosni za tadašnje Rimsko carstvo utvrđeno i postojanje tri glavne rudonosne oblasti gdje se vršila eksploatacija ruda, a to su : I) istočnobosanska oblast, II) zapadnobosanska oblast, III) centralna Bosna. Navedena studija predstavljala je svojevrsno osvježenje u proučavanje antičke prošlosti, te je umnogome oblikovala mišljenja budućih arheologa i historičara. Svi kasniji radovi koji se odnose na rudarstvo u kontekstu antičkog vremena kao polaznu tačku za rekonstrukciju ondašnjih događaja i formiranja rimskih rudarskih regija na području Ilirika koristili su ovaj kapitalan rad profesora Pašalića.
Na Filozofskom fakultetu u Beogradu 1956. godine objavio je doktorsku disertaciju „Antička naselja i komunikacije u Bosni i Hercegovini“, koju je kasnije dopunio i objavio kao monografiju pod pokroviteljstvom Zemaljskog muzeja u Sarajevu. Ovo neizmjerno značajno djelo, Esad Pašalić je pisao nakon nekoliko godina aktivnog terenskog istraživanja. U periodu od 1952 – 1956. godine obišao je veliki dio Bosne i Hercegovine u kojima je ispitivao pravce rimskih cesta i pregledao sačuvane ostatke na istraženim komunikacijama. Hodološko – topografska ispitivanja na tim putovanjima krunisana su objavljenom monografijom. U njoj su detaljno obrađena naselja uz rimske puteve i komunikacije koje su povezivale iste, odnos sela i grada u rimskom vremenu, vrste naselja i materijal za njihovu izgradnju. Navedena monografija i danas je osnova za proučavanje rimskih komunikacija na prostoru Bosne i Hercegovine. Upravo je u toj prvoj fazi Pašalićevog naučnog opusa fokus bio na istraživanju rudarskih oblasti, antičkih naselja i komunikacija. Sa ovim dopunjenim izdanjem doktorske disertacije potvrdio je pisanja rimskih itinerarija, a ujedno je prvi istraživao i pisao o antičkim naseljima uz mineralna vrela na području Bosne i Hercegovine.
U periodu od 1955., pa do 1958. godine predvodio je tim stručnjaka iz arheologije i historije koji je vršio iskopavanja rimskog naselja na Ilidži i municipijuma Aquae. Arheološki nalazi do kojih se došlo detaljnim istraživanjem ovog lokaliteta i potvrda prethodnih iskopavanja objavljeni su u Glasniku Zemaljskog muzeja 1959. godine. Nakon sveobuhvatnog pregleda rimskog naselja na Ilidži, municipijuma i kolonije Aquae, Pašalić je dokazao rimsku prisutnost na tom pordručju tokom pet stoljeća. Pisao je o administrativnom značaju ovog dijela rimske provincije Dalmacije, njegovom uticaju na rimski svijet, okolnim prostorima koji su spadali pod ingerenciju Aquae, a iznio je i prijedlog da je antičko ime današnje Ilidže bilo Aquae Sulfare. Ostaci rimskog naselja na Ilidži nisu bili jedina lokacija na kojoj je Pašalić predvodio istraživanja i iskopavanja. Zajedno sa Đurom Baslerom istraživanja su vršena na prostoru oko Japre. U Beogradu 1964. godine objavljeni su rezultati istraživanja pod nazivom „Japra – Bosnaski Novi, antičko rudarsko naselje“.
Svojoj bogatoj bibliografiji dodao je i nekoliko radova i studija koji se odnose na kulturnu i vojno – političku historiju u rimskom vremenu. Najznačajniji rad koji se bavio ovom tematikom svakako je studija „Questiones de bello Dalmatico Panonique ( a. 6 – 9 n. ae)“, u kojem je pisao o Velikom ilirskom ustanku. Analizom grčko – rimskih izvora i epigrafske građe, rad je u tom vremenu predstavljao najcjelovitiju studiju koja se odnosila na Veliki ilirski ustanak. U formi knjige studija je ponovo izdata 2009. godine, ali ovaj put pod nazivom „ Batonov ustanak“. U kulturnoj historiji Bosne i Hercegovine napisao je poglavlje „Period rimske vladavine do kraja III stoljeća“, u kojem je pregledno opisao period kasne antike i principata u kontekstu prostora današnje Bosne i Hercegovine. Na različite načine je obradio aspekte materijalne i duhovne kulture. Pisao je rimskoj urbanizaciji i ekonomskom razvoju, o arhitekturi, religiji, umjetnosti, zanatstvu, komunikacijama i mnogim drugim temama koje su obilježile proces romanizacije.
Esad Pašalić je umro 1967. godine. Prerana smrt prekinula je bogatu naučnu karijeru jednog od najvećih bosanskohercegovačkih stručnjaka na polju antičke historije i arheologije. Koliko je bio značajan dokazuje i prisustvo na sahrani velikog broja uglednih profesora i političkih dužnosnika iz najvišeg vrha tadašnje Jugoslavije. Da sjećanje na lik i djelo prof.sc.dr. Esada Pašalića ne blijedi pokazuju i brojne naučne manifestacije i svećanosti koje se odnose na njegov neizmjeran doprinos izučavanju antičke prošlosti Bosne i Hercegovine. Na Filozofskom fakultetu u Sarajevu 1970. godine održana je svećanost povodom otkrivanja Spomen ploče u čast Esada Pašalića i Salke Nazečića. U novije vrijeme, pod pokroviteljstvom Udruženja za proučavanje i promoviranje ilirskog naslijeđa i drevnih i klasičnih civilizacija BATHINVS, te u saradnji sa Filozofskim fakultetom u Sarajevu i Muzejom grada Sarajeva održan je međunarodni naučni skup sa ciljem obilježavanja pedeset godina od smrti velikog bosanskohercegovačkog arheologa i historičara starog vijeka prof. dr. Esada Pašalića (COL – LOQVIVM in honorem professoris Esad Pašalić quinquagesimo anniversario eius mortis). Drugi broj naučnog časopisa Godišnjaka Udruženja BATHINVS „Acta Illyrica“, koji je izašao 2018. godine posvećen je upravo uvaženom članu bosanskohercegovačke akademske zajednice prof. dr. Esadu Pašaliću.
Promocija drugog naučnog časopisa Godišnjaka Udruženja BATHINVS „Acta Illyrica“, održat će se na Filozofskom fakultetu u Sarajevu 6. 3. 2019. godine.
Treba spomenuti da sjećanje i interesovanje javnosti za lik i djelo prof. dr. sc. Pašalića nije prisutno u onoj mjeri u kojoj je ovaj profesor to zaslužio. Ipak, vrijedi istaknuti da jedna ulica u sarajevskom naselju Dobrinji nosi naziv uglednog bosanskohercegovačkog naučnika Esada Pašalića.
Za Intelektualno.com piše: Aldin Ćatić
