Dolaskom austrougarske vlasti dolazi do promjene urbanističko-arhitektonske slike gradova u BiH

Od 16. stoljeća do 1878. godine, Sarajevo se razvijalo unutar nepromijenjenih granica. Poslovni centar je bila Čaršija. Dolaskom austrougarske vlasti dolazi do političko- ekonomskih promjena koji utiču na samu urbanističko-arhitektonsku sliku grada. Kroz sve aspekte nastoji se uvesti što više promjena. Prave se novi stambeno-poslovni objekti prema Marijinom Dvoru, mijenjaju se aspekti društvenog života, dolazi do potrebe za prostorima poput: čitaonica, kafana, krčmi evropskog tipa i javnih kuća pri čemu dolazi do liberalizacije društvenih odnosa. Također, nova vlast vrši pokušaj pravljenja političkih mostova prema nekim narodima i zaštiti interese vjerskih zajednica. Profesor Ibrahim Krzović u članku „Nagovještaj bosanskog sloga-prihvatanje neprihvatljivog“, Savremene percepcije kulturnog naslijeđa Austro-ugarske u Bosni i Hercegovini piše:

„U relativno kratkom periodu graditeljske djelatnosti za vrijeme austrougarske vlasti u Bosni i Hercegovini uočene su karakteristične stilske promjene, kao i različit intenzitet građenja. U ranijoj literaturi cijelo četrdesetogodišnje razdoblje označeno je kao arhitektura eklektike i ugledanje na arhitektonska ostvarenja historicizma u Monarhiji.“

Arhitekturu u ranoj fazi austrougarske vladavine definišu dvije okonosti. Prva se ogleda u prilikama koje je nova vlast zatekla, a druga je proizašla iz potreba nove uprave. Velika je nesrazmjernost između zatečenog i potreba za definisanjem građevinskih aktivnosti na tlu Bosne i Hercegovine. Ipak, gradnja novih objekata nije nastupila odmah. Prvo se krenulo sa adaptacijom postojećih objekata koji su se prilagođavali novonastalim potrebama. Požar u Sarajevu iz 1879. godine bio je povod regulaciji ulica, a ubrzo počinje i inteziviranje gradnje. Građene su stambene i poslovne zgrade prema evropskim uzorima. Mijenja se tradicionalna slika trgovačkih četvrti sa dućanima i magazama. Sve ove građevine su, ipak, zadržale dosta elemenata osmanske gradnje. Određeni broj objekata sagrađen je isključivo prema evropskim ukusima, ali te građevine su dominantno javnog karaktera (Vakufska bolnica, Vojna kasarna na Bistriku itd.).

Ideja spajanja modernih trendova gradnje sa historijskim stilovima naišla je na veliki odjek širom Evrope. Sa austrijskim, češkim i hrvatskim arhitektima ova ideja pristiže i na tlo Bosne i Hercegovine. Tendencija insistiranja na takvom arhitektonskom izražaju značila je raskid sa tradicijom gradnje na okupiranom području. Insistiranje na promjenama, bez većeg angažmana na inkorporiranju zatečene građevinske tradicije značila je i prekidanje historijskog kontinuiteta. Kreiraju se nove urbane sheme koje trebaju da zamijene tradicionalna značenja. Inteziviranje gradnje iziskivalo je i dovođenje arhitekata koji bi na svojim leđima iznijeli proces rapidne urbanizacije Sarajeva.

Najznačajniji u plejadi mladih arhitekata bio je Josip Vancaš koji u Sarajevu ostaje do 1921. godine. Njegovo najistaknutije arhitektonsko zdanje je zgrada sarajevske katedrale. Drugo, ne manje važno, njegovo zdanje je zgrada Zemaljske vlade, kao najznačajniji objekat neoromaničkog stila u Sarajevu, nastao po uzoru na građevine firentinskog tipa. Isticao se i arhitekt Karl Parik koji je projektovao građevine u neorenesansnom historijskom stilu. Najistaknutije njegovo djelo je Zemaljski muzej u Sarajevu.

Skoro sva historizirajuća arhitektura u Zapadnoj Evropi bila je nacionalna, a osnovna ideja bila je zadovoljenje principa utilitarnosti. S druge strane u Bosni i Hercegovini sa sve naglašenijom konfesionalnom raznolikošću ovaj princip morao se skloniti u stranu. Arhitektura katoličke crkve ovaj princip je implementirala gradnjom svojih objekata u neogotičkom stilu. Osnovni razlog ovakvog izbora bio je povratak u period kada su izgrađeni najznačanjih sakralni objekti katoličke crkve na tlu Evrope.

Upotreba standardnih historijskih stilova nije na okupiranim područjima donosila ništa što bi bilo nadogradnja zatečene graditeljske tradicije. Takva tendencija će se pokušati promijeniti uvođenjem „orijentalnog sloga“ ili “neomaurske” arhitekture. To je arhitektonski stil koji generalizira orijentalnu gradnju. Na kraju je kreiran stil koji po svojim karakteristikama uveliko podsjećao na arhitekturu Sjeverne Afrike. Od elemenata maurskog stila najčešće su korišteni potkovičasti i prelomljeni lukovi. Profesor Borislav Spasojević  navodi da su fasade imale naizmjenično poredane svijetle i tamne nizove kvadra, dok je plastična dekoracija sadržavala biljne i geometrijske elemente. U okupacionim krugovima razvilo se uvjerenje da baš ovaj stil adekvatno prikazuje arhitektonsku tradiciju Bosne i Hercegovine, pa su na brojnim međunarodnim izložbama, kao što je Svjetska izložba u Parizu, koristeći ga, nastojali približiti ovo područje evropskom javnom mnijenju.

Prva prominentnija zgrada građena u ovom stilu je Viša šerijatska škola arhitekte Karla Paržika završena 1887. godine. Ipak, najznačajnija zgrada ovog stila, građena prema uzorima iz egipatske (kairske) arhitekture bila je Gradska vijećnica, arhitekte Aleksandra Witteka i Ćirila Ivekovića, završena 1896. godine. Osim neomaurskih i klasičnih evropskih historijskih stilova javljali su se i folklorno-romanički stilovi karakteristični za palate i ladanjske kuće.

Za Intelektualno.com priredila: Amina Turković-Marukić