Osmansko carstvo, jedna od najmoćnijih imperija, ujedno je i imperija u čijem su učvršćivanju, širenju i progresu učestvovali mnogobrojni Bošnjaci te za sobom ostavili neizbrisiv trag. Zasigurno, 16. stoljeće predstavlja stoljeće bošnjačkih velikana u Osmanskom carstvu. Jedan od znamenitih Bošnjaka koji je obilježio ovu zlatnu eru bio je i Rustem-paša. O životu i djelu ovog velikog vezira Osmanske imperije zanimali su se mnogi kako svjetski, tako i domaći naučnici. Ćiro Truhelka, Smail Balić, Hamdija Kreševljaković te Mustafa Imamović, neki su od naših istraživača koji su pokušali rasvijetliti život i zaostavštinu Rustem-paše, jednog od najčuvenijih Bošnjaka na Porti. Rustem-paša rođen je oko 1500. godine u blizini Sarajeva, mišljenje je mnogobrojnih istraživača. Međutim, ima i onih koji su stava da porijeklo Rustema nije iz okoline Sarajeva, nego iz Dalmacije, Hercegovine ili pak iz Albanije. Ipak općeprihvaćena je teza da je porijeklo ovog velikog vezira iz okoline Sarajeva te da potječe iz porodice Opuković. Također, brojni vakufski objekti podignuti u Sarajevu, kao zadužbina Rustem-paše, idu u prilog činjenici u vezi s njegovim sarajevskom porijeklom.
Rustem-pašin put od paža do velikog vezira
Put do obnašanja najvažnije funkcije u sultanatu bio je postupan. Iako nije tačno utvrđeno koja je prva funkcija koju je Rustem obavljao po dolasku u sultanov dvor, predpostavlja se da je to bila pozicija paž u sultanovim odajama. Potom je bio sultanov silahtar u bici na Mohačkom polju koja se odigrala 1526. godine. Iste godine sultan Sulejman imenuje ga za glavnog konjušara te Rustem na ovoj poziciji ostaje sve do 1533. godine. Prije obnašanja najvažnije funkcije u svojoj dvorskoj karijeri Rustem je bio beglerbeg Dijabakira, a potom i Anadolije. Također, pojedini autori smatraju da je Rustem bio na čelu sandžaka Teke. Godine 1541. kao drugi vezir carstva imao je veoma zapaženu ulogu u pohodu na Budim. Njegov značaj u ovom historijskom događaju ogleda se u neprikosnovenom diplomatskom doprinosu prilikom pregovora oko zauzimanja grada mirnim putem. Nekoliko godina nakon pohoda na Budim, tačnije 2. decembra 1544. godine, Rustem je od strane sultana Sulejmena imenovan za velikog vezira Osmanske imperije. On je dužnost velikog vezira obnašao u dva navrata. Prvi put Rustem je bio veliki vezir od 1544. do 1553. godine, kada je smijenjen s ove pozicije zbog sumnje da je kriv za pogubljenje princa Mustafe. Međutim, ova optužba nije ga spriječila da se ponovo nađe na vrhu, tik do sultana. Naime, drugi put Rustem-paša na ovu poziciju dolazi uz pomoć sultanije Hurem. Na poziciju dolazi 1555. godine te ostaje na njoj sve do smrti 1561. godine. Rustem-paša bio je oženjen sultanijom Mihrimah, kćerkom sultana Sulejmen i slutanije Hurem, te je tako stekao titulu damand. Damad je riječ perzijskog porijekla koja znači zet, a u Osmanskom carstvu postaje oznaka za titulu zeta dinastije. Rustem-paša umro je 1561. godine, a sahranjen je u turbetu u haremu Šehzade džamije u Istanbulu.
Pored značajnih funkcija koje je obnašao na Porti kao i drugih državničkih zaduženja, Rustem-paša je bio i veliki vakif. On je gradio zadužbine širom Imperije, počevši od Istanbula. Međutim, ovaj veliki vezir nije zaboravio ni kraj iz kojeg je potekao te je podigao i nekoliko objekata u rodnom Sarajevu.
Brusa bezistan vakuf velikog vezira Rustem-paše
U središtu trgovačkog jezgra Baščaršije 1551. godine nikao je kupolama prekriveni bezistan. Bio je jedan od tri bezistana koje je posjedovalo Sarajevo. Brusa bezistan je vakuf velikog vezira Rustem-paše, koji predstavlja najznačajniju zadužbinu koju je ovaj vezir izgradio u Sarajevu. U Brusa bezistanu trgovalo se skupocjenom svilom iz Burse pa tako ova građevina i nosi naziv Brusa bezistan. Konstrukcija ovog bezistana bila je pravougaona. Građevina je izgrađena od kamena te prekrivena sa šest većih i dvije manje kupole. Svoju trgovačku funkciju ovaj sarajevski bezistan gubi nakon 1878. godine, tj. dolaskom Austro-Ugarske na područje BiH. Vremenom je mijenjao funkcije, ali nikad više nije imao potpunu prvobitnu trgovačku svrhu. Konzervatorsko-restauratorski radovi na ovom objektu izvršeni su 1967/68. godine. Srce sarajevske Baščaršije i danas krasi ovo kameno zdanje koje je tokom agresije na BiH doživjelo znatna oštećenja. Obimnim građevinskim radovima ovaj historijski spomenik vraćen je u prvobitno stanje te je postao sastavni dio Muzeja Sarajeva. U građevini nekadašnjeg bezistana nalazi se stalna muzejska postavka sa izložbenim materijalom iz prahistorije, antike, srednjeg vijeka kao i materijalni ostaci iz osmanskog perioda. Rustem-paša je, osim Brusa bezitana, u Sarajevu izgradio i han na Ilidži te kameni most sa petnaest lukova preko rijeke Željeznice. Predpostavalja se da je pomenuti most ustvari most na Plandištu kod Sarajeva, koji je poznat pod nazivom Rimski most.
Zadužbine Rustem-paše širom Imperije
Svoje zadužbine Rustem-paša podizao je širom Imperije. Svjetovne i molitvene građevine gradio je od Istanbula, današnje Turske, preko Balkana pa sve do Mađarske. Također, ovaj znameniti Bošnjak svoj pečat je ostavio i u Jerusalemu, Medini te u Egiptu. Mnogobrojne građevine za Rustem-pašu gradio je čuveni osmanski graditelj Mimar Sinan. Sinan je po naredbi Rustema izgradio devetnaest građevina, a među njima se po ljepoti i raskoši izdvaja džamija u Istanbulu. Rustem-pašina džamija u prijestolnici Imperije izgrađena je između 1561. i 1563. godine i naročito se ističe njena keramička dekoracija.
Možemo reći da se danas ne daje mnogo prostora proučavanju života i djela bošnjačkih velikana na osmanskom dvoru u zemlji njihovog porijekla. Također, istraživanja koja su u vezi s osmanskim naslijeđem u BiH nikada nisu u potupunosti sistematski provedena. Podaci o životu i djelu znamenitih Bošnjaka na Porti veoma su šturi i ograničeni. Da osmanski velikani porijeklom iz Bosne, u prijestolnici nisu zaboravili kraj iz kojeg su potekli, svjedoče brojni objekti sagrađeni kao njihove zadužbine širom BiH. Međutim, da se zaključiti da su od strane svoje domovine bitno zapostavljeni. Damad Rustem-paša, Bošnjak, koji je bio veliki vezir Osmanskog carstva, a o čijem životu se u Bosni ne govori mnogo.
Za Intelektualno.com piše: Nermana Crnčalo
